Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Qo  qon va 
i
  oy 
xonligining  Xitoy  bilan  munosabatlari
munosabatlari 
,  £
ham  do  stona emas  edi.  Bir tomondan,
Sin  imperiyasi  1755—1759-yillar  mobaynida  Sharqiy  Turkistonni 
o ‘ziga b o ‘ysundirib,  Q o‘qon xonligini  kuchsizlantirishga urinardi. 
Ikkinchi  tom ondan,  Q o‘qon  xonligi  Sharqiy  Turkistonda  o ‘z
139

---

hokimiyatini  o ‘matishga  intilib,  Sharqiy  Turkiston  sari  o ‘z  che- 
garasini tobora kengaytirib  borayotgan  edi.  Ayniqsa,  XIX  asrning
20-yillarida  Q o‘qon  —  Xitoy  munosabatlari  yanada  keskinlashdi. 
Bunga  Q o‘qon  xoni  M uham m ad  Alixonning  sharqiy turkiston- 
liklarning  Jahongirxo‘ja   boshchiligida  Sin  imperiyasiga  qarshi 
1825-yilda boshlangan  milliy-ozodlik  kurashiga  aralashuvi  sabab 
b o ‘ldi.
Xitoy  hukum ati  1829-yilda  Q o‘qonning  Sharqiy  Turkistonda 
yuritadigan  savdo  ishlarini taqiqladi,  markaziy  osiyolik  savdogar- 
lam ing  aksariyat  qismini  haydab,  m ol-m ulklarini  m usodara 
qildi.
Bunga  javoban  Q o‘qon  xoni  M uham m ad  Ali  sharqiy  tur- 
kistonliklaming  Xitoyga  qarshi  ozodlik  kurashi  rahbari  Jahon- 
girxo‘ja va uning ukasi Yusufxo‘ja  ixtiyoriga Haqquli boshchiligida 
qo‘shin jo ‘natadi.  Natijada,  Yusufxo‘ja   Qashqam i  egallaydi  va 
Yorkentni  egallash  uchun  harbiy  harakatni  davom  ettiradi.  Bu 
hoi  X itoy  h u k u m atin i  q attiq   tashvishga  solib  q o ‘yadi  va 
Yusufxo‘jaga  qarshi  katta  qo‘shin  yuboradi.
Q o‘zg‘olonchilaming  safida m ustahkam birlik yo‘qligi  ham da 
Buxoro  —  Q o‘qon munosabatlari yomonlashuvi  oqibatida  Q o‘qon 
xonining  Sharqiy  Turkistonga yuborgan  qo‘shinini  chaqirib  olishi 
tufayli  Yusufxo‘ja   m ag‘lubiyatga  uchraydi.
Oqibatda,  Yusufxo‘ja   Sharqiy  Turkistonni  tashlab  chiqadi. 
U   bilan  70  ming  uyg‘ur  oilasi  Farg‘ona vodiysiga  ko‘chib  keladi.
Q o‘qon  xonligi  o ‘z  chegaralarini  tobora  Sharqiy  Turkiston 
tom on  kengaytirish  siyosatini  davom  ettirgan.  Ayni  paytda,  Sin 
imperiyasi moliyaviy  qiyinchiliklar tufayli  Q o‘qon xonligiga  qarshi 
ochiqdan  ochiq  urush  harakatlari  olib  borishga  qodir  emas  edi. 
Natijada,  1832-yilda  Pekin da Xitoy — Q o‘qon  shartnomasi imzo- 
langan.  Unga  ko‘ra,  Q o‘qon  Jahongirxo‘ja  avlodlarini  Sharqiy 
Turkistonga  o ‘tkazmaslik  majburiyatini  olgan.
Xitoy esa  Sharqiy Turkistonda qo‘qonlik savdogarlar faoliyatini 
taqiqlashni  bekor  qilgan.  Ikkinchidan,  Q o‘qon  savdogarlariga 
Sharqiy Turkistonda boj  to ‘lamasdan  savdo  qilish huquqi berilgan. 
Uchinchidan,  Sharqiy Turkistondan  Q o‘qon  savdogarlari  chiqarib 
yuborilganda ulardan tortib  olingan mol-mulklari  evaziga  Q o‘qon 
xoniga tovon to ‘langan.  T o‘rtinchidan,  Sharqiy Turkistonda  savdo 
qiluvchi  markaziy 
osiyolik  savdogarlar  to ‘laydigan  to ‘lovlami 
yig‘ib  olish  huquqi  Q o‘qon  xonligiga  berilgan.
140

---