Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

2 - turdagi ish
— t o v u s h l a m i so‘zlard a farqlash.
T a r b iy a c h i n o m i d a fa r q q ilina yotga n to v u s h boMgan turli
xildagi ra sm ia r n i, o ' y i n c h o q l a r n i . n a r s a - b u y u m l a m i ta nlaydi va 
b o l a l a r n i u n i farqlashga o 'r g a t a d i . A w a l farq q ilin a y o tg a n u yoki 
b u t o v u s h b o r b o 'l g a n s o ' z , s o ‘ngra farq q i lin a y o tg a n to v u s h ­
l a r n i n g biri bilan farq q i l a d i g a n so'z, keyin farq q ilin a y o tg a n
h a r ikk ala to v u sh b o r boMgan s o ‘z olinadi. B olalar ularn i t o ‘g ‘ri, 
a n i q ta la f fu z etishlari v a f a rq in i k o ‘rsatishlari k erak . Bu ish 
j a r a y o n i n i a m a lg a o s h i r i s h d a ravshan (b u rro ) g a p iris h , so 'z la rn i 
o r f o e p i k q o id a la r g a a m a ) q i l g a n h o l d a t o ' g ' r i ta la f fu z etish 
t a k o m i l l a s h ib b o ra d i.
3 - turdagi ish
— t o v u s h i a r n i n u tq d a farqlash.
B u n in g u c h u n ta r b i y a c h i so'z li o 'y i n l a r , h ik o y a la r, sujetli 
r a s m l a r , s h e ’rlar, t e z a y t i s h u v l a r , t o p i s h m o q l a r , s a n a m a l a r ,
m a q o l l a r va b o s h q a n u t q i y m ateria lla rn i tan lay d i. T a rb iy a c h i bu 
n u t q i y m a te r ia lla r y o r d a n i i d a bolalarga t o v u s h ia rn i b ir-b irid a n
f a r q l a s h n i o 'r g a t i s h b i l a n b i r v a q td a . n u t q t e m p i n i , ravshan 
g a p i r i s h n i , o v o z d a n t o ' g ' r i fo y d a la n ish n i, s o 'z l a r n i a d a b iy til 
q o i d a l a r ig a rioya q ilg an h o l d a t o 'g 'r i talaffuz etislini m u s t a h k a m -
iash im k o n iy a ti g a h a m e g a b o 'l a d i . 5 — 7 yoshii b o la la r g u ru h id a
n u t q n i n g tovush m a d a n i y a t i n i tarbiyalash b o 'y i c h a m a s h g 'u lo tla r 
h a r o y d a 1—2 m a r t a o 't k a z i l a d i . Blindan ta sh q a r i. h a fta d a 2 — 3 
m a r t a n u t q o 'stirish m a s h g 'u l o t i n i b o sh q a ish vazifalari qismi 
sifatidagi m a s h q l a r ta sh k il etiladi. S h u n in g d e k , m a s h g 'u l o t d a n
t a s h q a r i v a q t d a h a f ta d a 2 — 3 m a r t a harakatli o 'y i n l a r , n afas olish 
v a c h i q a r i s h , e s h itis h d i q q a t i n i riv o jlan tirish u c h u n t a k ro r iy
o ' y i n l a r tashkil etiladi.
M a s h g ' u l o t l a r n i n g t u z i l i s h i u n u i m i y t a ’l i m i y t a l a b l a r g a
a s o s la n a d i: a w a l b o la l a r u c h u n yangi va qiyin b o 'l g a n m aterial 
t a k l i f e tilad i; b a 'z i b ir q i s m la r i n in g m a z m u n i va davom iyligi va 
h o k a z o l a r o 'z g a ris h i m u m k i n . N u t q n in g t o v u s h m a d a n iy a tin i

---

ta r b iy a la s h b o 'y i c h a m a s h g 'u l o t l a r b i r n e c h a q i s m d a n ib o ra t 
qilib t u z ila d i va b ir m a s h g ‘u l o t n i n g davom iyligi v a q t i d a to v u s h
m a d a n i y a t i n i n g b ir q a n c h a v a z ifa la ri a m a lg a os h irilad i.
M a sa la n : 1- qism. N u t q n i e s h itis h yoki f o n e m a t i k e s h itis h n i 
rivojlan tirish u c h u n „ B e rilg a n t o v u s h q a t n a s h g a n s o ‘z o ‘y l a s h u 
m a sh q i (5 d a q iq a ).
2 - qism . O v o z kuchi v a b a la n d lig in i m a s h q qilish u c h u n
t o v u s h g a ta q lid etu v ch i e r t a k n i h i k o y a qilib berish „ M i t ti j o ' j a “ 
(10 d a q iq a ) .
3 - qisni. N u t q d a nafas o lis h va c h iq a r ish n i m a s h q qilish 
u c h u n , , 0 ‘y i n c h o q o ‘rnini a n i q l a “ o 'y i n i (2 d a q i q a ) .
4 - q ism . R av sh an g a p iris h va n u t q t e m p i n i m a s h q qilish 
u c h u n t e z aytish larn i t a k ro r la s h (3 — 5 d a q iq a ). M a s h g ‘u l o t n i n g
u m u m i y d a v o m iy lig i 2 0 — 25 d a q i q a .
5 - § . N u t q n i n g t o v u s h m a d a n i y a t i b o ‘y î c h a
i s h l a r n i r e j a l a s h t i r i s h
N u t q n i n g to v u s h m a d a n i y a t i n i ta r b i y a la s h n u t q n i riv o j- 
l a n t i r i s h n i n g b o sliq a v azifalari ( l u g ‘a t in i b o y itis h , b o g ‘la n g a n
n u t q n i riv o jla n tiris h , g r a m m a t i k t o ‘g ‘ri n u t q n i s h a k i l a n t i r i s h ,
h i k o y a q ilish g a o ‘rgatish, b a d i i y a d a b i y o t b i l a n t a n i s h t i r i s h ,
b o s h l a n g ‘ich s a v o d g a t a y y o r l a s h ) b i l a n m u s t a h k a m b o g ‘liq. 
N u t q n i n g to v u s h m ad an iy a ti b u y i c h a ish m axsus y o n d a s h i s h n i ,
m a x s u s u s u ll a r n i ta la b e t a d i . N u t q n i n g to v u s h m a d a n i y a t i n i
tarbiyalash ishlari maxsus m a ’l u m o t l a r ja ra y o n id a a m a lg a oshiriladi.
M a s h g ‘u lo t n u t q n i n g t o v u s h m a d a n i y a ti n i t a r b i y a l a s h n i n g
asosiy s h ak li hisoblanadi. M a s h g 'u l o t o n d a - s o n d a e m a s , balki 
u z lu k s iz (sis te m a li) ta r z d a o 't k a z i l a d i . N u t q n i n g t o v u s h m a ­
d a n i y a t i n i m uvaffaqiyatli s h a k i l a n t i r i s h u c h u n m a x s u s m a s h -
g ‘u !o tlar b ila n ch e g a ra la n ish k c r a k c m a s . S h u n in g u c h u n n u t q
o ‘stirish b o ‘y ic h a turli m a s h g ‘u l o t la r n i re ja la s h tirg a n d a ( m a s a la n ,
s h e ' r y o d o ld irish. surat b o ‘y i c h a ishlash v a h o k a z o l a r ) u n i n g
d a s t u r m a z m u n i g a n u t q n i n g t o v u s h m a d a n iy a tin i t a r b i y a l a s h n i n g
a y r im b o l i m l a r i n i ( m a 'n o l i n u t q n i s h a k ila n tiris h . n a f a s o lis h va 
c h i q a r i s h n i , n u t q s u r ’ati, o v o z sifatin i v a h o k a z o l a r ) kiritish 
kcrak. N u t q n i n g tovush m a d a n i y a t i n i r iv o jla n tiris h d a m u s i q a
m a s h g ‘uloti katta a h a m iy a tg a ega.
M u s i q a m a s h g 'u l o t la r i n in g a y r i m vazifalari ( m a s a l a n . o v o z
k u c h in i rivojlantirish, nafas o lis h va c h iq a r ish , n u t q ritm i va 
b o s h q a la r ) m o s tushadi.

---

T a r b iy a c h i va m u s iq a r a h b a r i n i n g h a m k o r l i k d a t o ‘g ‘ri tashkil 
etilgan ishi bolalarda n u t q n i n g tovush m adaniyatini shakilantirishda 
y a x s h i natijalarg a e r is h i s h d a y o r d a m beradi.
B o l a l a r to v u s h t a l a f f u z i n i , n u t q n i n g i n t o n a t s i o n m a ' n o -
d o rlig in i tu rlic h a egallaydilar. A y r im bolalar bilan n u tq n i n g tovush 
m a d a n i y a t i n i n g u yoki b u b o 'l i m i n i egallash u c h u n m a s h g ‘u- 
l o t d a n ta sh q a ri v a q td a q o ' s h i m c h a ishlash z a ru r. S h u n d a y qilib, 
n u t q n i n g to v u s h m a d a n i y a t i n i rivojlantirish b o 'y i c h a ishlar turli 
s h a k t l a r d a olib boriladi:
1) n u t q n i n g tovush m a d a n i y a t i b o 'y i c h a m u sta q il m a s h g 'u -
lot y o k i n u t q o 's tiris h m a s h g 'u l o t i n i n g qism i s ifatida o 't k a z il a -
d i g a n m a s h g ‘ulot;
2) n u t q to v u s h m a d a n i y a t i n i n g turli b o ‘limlari n u t q o'stirish 
( o n a tili) m a s h g ‘u l o t la r i n i n g m a z m u n i g a kiritilishi m u m k in ;
3) n u t q n i n g t o v u s h m a d a n i y a t i b o ' y i c h a i s h n i n g a y r im
b o i i m l a r i m u s iq a m a s h g ‘u l o t i g a kiritiladi;
4 ) m a s h g 'u l o t d a n t a s h q a r i vaqtda n u t q n i n g to v u s h m a d a ­
n iy ati b o 'y i c h a q o 's h i m c h a ishlarni o 'tk az ish .
Y u q o r i d a b a y o n e t i l g a n ish shakllariga k e n g r o q t o 'x ta lib
o 't a m i z .
I. Nutqning tovush m adaniyati bo'yicha m ashg'ulotla r. ílk
y o s h d a g i b o la la r bilan h a r k u n i y a k k a m a -y a k k a va u n c h a katta 
b o l m a g a n g u r u h c h a l a r b i l a n ( b ir y a rim y o s h g a c h a 6 ta bola 
b i la n , b i r y a rim y o s h d a n 2 y o s h g a c h a 10 ta b o la bilan) o 'y in
m a s h q l a r i tashkil etiladi: m a s h g 'u l o t l a r 10 d a q i q a d a v o m ctadi.
0 ‘y i n - m a s h g ‘u l o t l a r b o l a l a r d a e s h i t u v d i q q a t i n i , n u t q n i
t u s h u n i s h n i , a r t i k u l a t s i y a a p p a r a t i a 'z o l a r i n i r iv o jla n tiris h g a , 
t o v u s h v a t o v u s h b i r i k m a l a r i g a t a q l i d q i l i s h g a , l u g ' a t i n i
fa o lla shtirishga qaratilgan. Bu o 'y in la r m a z m u n ig a tovu sh g a taqlid 
q i l u v c h i ( h a y v o n l a r n i n g , n a r s a - b u y u m l a r n i n g ) a s h u l a l a r ,
h a z il l a r kiritilgan, s h u n i n g d e k , o 'y in c h o q la r n i va turli b u y u m larn i 
k o ‘r s a ti s h d a , n o m i n i a y t i s h d a tovu sh g a ta q lid q il is h d a n (k u - 
c h u k c h a — vov-vov; so a t —