Q o‘ L y o zma huq uq I d a u d k 06

 Standart funksiyalar. 

T/r 

Matematik ko‘rinishi 

C++ dasturida yozilishi 

1. 

| | 

Abs(x) 

2. 

 

 

 

Pow(x,2) 

3. 

 

 

 

Pow(a,k) 

4. 

√  

Sqrt(x) 

5. 

√ 

 

 

Exp(x*log(x)/n) 

6. 

lnx 

Log(x) 

7. 

Cosx 

Cos(x) 

8. 

tgx 

Sin(x)/cos(x) 

9. 

   

 

  

log(x)/log(a) 

10. 

2,3 

2.3 

 

1-misol. Quyidagi berilgan matematik masalani C++ dasturlash tilida yozing: 

 

   

 

 

   

  √ 

 

        

Yechilishi: pow(x,2)/2.3 –exp(log(x)/n)+sin(x). 

 

III.3.  Dasturlash  tillarini 

o‘qitishda  multimediya  texnologiyalaridan 

foydalanish 

Ko‘pgina  mualliflar  informatikani  o‘qitishda  yangilarni  ishlatishni  strategik 

muhimligini  ta’kidlaydilar.  Ta’limning  kompyuterizatsiyalash  muammolariga 

bag‘ishlangan  maxsus  konferensiyalar  tashkil  etilmoqda.  Ta’limda  multimedia 

vositalarini qo‘llash eng muhimdir. 

---

80 

 

Multimedia  -  bu  multimedia  axborot  texnologiya  vositalari  bo‘lib  (MIT) 

kompyuter va foydalanuvchi o‘rtasida ma’lumot almashishning turli kanallarini bir 

vaqtda  ishlatishga  yo‘l  ochib  beradi.  Chunki  multimedia  o‘qitish  jarayonida 

ma’lumotlarning  barcha  kanallarni  ishga  soladi,  xotiraning  barcha  turlarini 

maksimal darajada ishlatadi.  

Kompyuter  o‘qitishiga  bag‘ishlangan  mavzular  bo‘yicha  maqolalar  soni 

nashriyotda  ortib  bormoqda,  ilmiy  jamoalar  axborot  texnologiya  va  ta’lim 

jarayonini o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqishmoqda. 

Kompyuterni  o‘qitish  vositasi  yoki  interfaol  ekspert  sifatida  ishlatishga 

bag‘ishlangan  taqiqotlar  olib  borilmoqda.  Ta’limda  ko‘p  maktablar  multimedia 

vositalari  bilan  jihozlangan  kompyuterning  oxirgi  avlodlarini  qo‘llashmoqda 

ta’limda  kompyuterdan  foydalanish  qimmatbaholigiga  qaramay  aslida 

ma’lumotlarning  uzatilish  sifati  uning  yangilanish  va  qo‘shimchalar  kiritilishi 

arzonligi  kompterni  kutubxona,  audio-video  sifatida  qo‘llash,  shubhasiz 

boshlang‘ich harajatlarni barchasini o‘n barobar qoplaydi.  

Entuziaet  -  o‘qituvchilar  multimedia  vositalari  yordamida  informatika 

darslarni  mustaqil  ishlab  chiqib  dars  o‘tishmoqda  ammo  maktabga  informatikaga 

o‘qitishga multimedia  vositalarini asoslangan, samarali metodika zarurdir, chunki 

u zamonaviy informatika sohasidagi bilimlardagi muammoni hal etish kerak. 

Dasturlash asoslari fani  o‘qituvchilari  o‘z amaliyotida (faoliyatida) umumiy 

dasturlash tillarini o‘qitishda darslarni ko‘rgazmalilik va yetkaza olish prinsiplarini 

amalga oshrish muammolariga duch keladi. Bu muammolar sababi bo‘lib, tasviriy 

ko‘rgazmalilikning  an’anaviy  vositalarini  deyarli  samarali  emasligi  ularning  past 

dinamikligi  kuzatiladi,  bu  esa  o‘quvchilar  tomonidan  materialni  yaxshi 

o‘zlashtirishga xalaqit beradi.  

Ta’lim muassasalari rivojlanishi uchun o‘qitishning insonparvarlashtirish va 

differensiallash  xususiyatlari  xosdir.  Multimedia  vositalari  bilan  o‘quv  jarayoni 

yetarlicha  jihozlanganini  o‘qitishning  indivudiallashtirishini  kuchaytirishga  olib 

keladi. 

---

81 

 

Boshqa tomondan, dasturlash asoslari fanini uzluksiz rivojlanishi bilan birga 

ilmiylik prinsipi dasturlash ta’limini mazmunini doimiy tahlildan o‘tkazishini talab 

qiladi.  Bu  masalani  tez  va  ososn  yechish  uchun  ma’lumotlarni  elektron 

tashuvchilari  va  zamonaviy  telekommunikatsiya  vositalarini  qo‘llash  maqsadga 

muvofiqdir. 

Multimediali  o‘qitish  prinsiplari  ko‘pincha  dasturlashtirilgan  o‘qitish 

nazariyasidan  o‘zlashtirilgan,  shuning  uchun  bu  muammoni  kengroq  ko‘lamda 

ko‘rib  chiqamiz.  Dasturlashtirilgan  o‘qitish  g‘oyasi  AQSHda  50-yillarda  paydo 

bo‘lgan  uning  muallifi  professor  B.F  Skinper  (psixologiyani  o‘qitish  sohasi 

bo‘yicha  mutaxassis)  o‘quv  jarayonini  boshqarish  samaradorligini  o‘rgatish 

jarayoni  haqidagi  ilmiy  ma’lumotlarga  to‘liq  muvofiqlikda  ko‘rish  orqali  taklifni 

kiritgan.  Bizning  mamlakatimizda  dasturlashtirilgan  o‘qitish  bo‘yicha  birinchi 

ilmiy  ishlar  A.A.Abduqodirov,  N.I.Taylakov,  Q.T.Olimovlar  tomonidan  ma’lum 

qilingan.  

Dasturlashtirilgan  o‘qitish  g‘oyalari  sobiq  ittifoq  pedagoglari  va  olimlarini 

jalb qilgan. Bu g‘oyalarda ular ittifoq maktabining oldida mavjud bo‘lgan dolzarb 

muammolarni  yechishda  potensial  imkoniyatlarni  ko‘rishgan.  Bahorda  1962  yili 

YUNESKO  yig‘ilishida  dasturlashtirilgan  o‘qitish  g‘oyalari  variantida  amerikalik 

psixolog  va  pedagoglarning  g‘oyalari,  qarashlari  va  tajribasi  ustun  bo‘lgan  sobiq 

ittifoq  mamlakatida  dasturlashtirilgan  o‘qitishning  yangi  pedagogik  g‘oyalari 

paydo  bo‘lishi  sovet  kibernetikasi  rivojlanishi  boshlanishi  bilan  bir  vaqtda  bo‘lib 

qoldi va u pedagogikaga kibernetika, mantiq, statistika g‘oyalari va metodlari kirib 

kelishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan.  Ular  butun  pedagogik  jarayonni  boshqara  oladigan 

tizim  nuqtai  nazaridan  qarashga  yo‘l  ochib  berdilar  va  shu  bilan  birga  uning  eng 

nozik  tomonlarini  aniqlashga  yordam  berdi.  O‘qitishning  optimallashtirish 

muammolari bo‘yicha tadqiqotlar o‘quv jarayoni tahlilining aniq statistik metodlari 

pedagogikada  keng  qo‘llanishiga  olib  keldi.  Bu  metodlar  o‘qituvchi  va  o‘quvchi 

mehnati  qo‘yilgan  maqsadga  qay  darajada  erishilishiga  nisbatan  ob’ektiv 

qarashlarga  imkon  berdi.  Erishilgan  natijalar  tahlili  va  o‘quv  materiali  va  uning 

---

82 

 

o‘zlashtirilishi  bo‘yicha  eng  samarali  xabar  berish  metodlarni  ishlab  chiqishga 

yordam beradi. 

Dasturlashtirilgan 

o‘qitishga 

bir 

qator 

yutuqlarni 

keltirishgan: 

individualizatsiyalash 

(individuallashtirish) 

va 

differensiatsiyalash 

o‘quv 

jarayonini  boshqarishning  ilmiy  tashkil  etishi  va  bundan  kelib  chiqib,  -  uning 

samaradorligini  oshirish.  Multimedali  o‘qitish  ham  shunday  yutuqlarga  oib 

kelishini  taxmin  qilishimizga  yo‘l  beradi.  Dasturlashtirilgan  o‘qitishni  mazmun-

mohiyatini ko‘rib chiqib, o‘quv materialining mazmuni va strukturasini yaxshilash 

bo‘yicha bir qancha savollarni ko‘rib chiqish zarurdir. Bu savollar o‘quv jarayonini 

optimallashtirishga, uni boshqarish uchun dastur tuzish bo‘yicha, uni o‘rganish va 

o‘zlashtirish usullarini optimallashtirishga yordam beradi.  

Dasturlashtirilgan  o‘qitishda  o‘quv  jarayonining  barcha  elementlari  ilmiy 

asoslanganlikni  taqozo  etadi.  Chunki  o‘qitish  –  bu  o‘quvchi  va  o‘qituvchining 

o‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  faoliyati  jarayoni,  unda  bevosita  bo‘lgan  aloqani  aniqlash 

mumkin.  Bevosita  aloqa  o‘quv  jarayoni  payti  va  o‘quvchilarning  tarbiyasida 

o‘rnatiladi.  Qayta  bo‘lgan  aloqa  o‘quv  mazmunini  sifati,  chuqurligi, 

mustahkamligi haqidagi ma’lumotlarni olishga yordam beradi. 

 Dasturlash  tillarini  multimedia  texnologiyalaridan  o‘qidarslarni  asosan 

Ashampoo  Snap  va  AutoPlay  Media  Studio  dasturidan  foydalanish  maqsadga 

muvofiqdir.  

Ashampoo  Snap  –  bu  dastur  keng  miqyosdagi  audio-visual  qo‘llanma 

fayllarni:  namoyishlar  “презентация”,  ko‘rgazmali  materiallar,  audio-visual 

qo‘llanma  darslarning  slaydlarini  yaratish  uchun  xizmat  qiladi.  Asosiy 

funkciyalari:  



  ekrandan audio va audio-visual qo‘llanma fayllarini yozib olish;  



  taxrirlash, loyiha yaratish;  



  diskga yozish;  



  AVI, FLV, PPT fayllari formatlarini qollash.  

Ashampoo  Snap  dasturi  kompyuter  ekranidagi  harakatlar,  mikrofondan 

ovozlarni yozadi hamda kompyuterlar tushunadigan audio-visual qo‘llanma fayllar 

---

83 

 

formatiga  o‘girib  beradi.  Bu  vositalardan  Ashampoo  Snap  dasturi  o‘zining 

interfeysi,  juda  ko‘plab  formatlari,  audio-visual  qo‘llanma  fayllarga  turli  xil 

belgilar va izohlar qo‘yilishi hamda dastur yordamida audio fayllarni ham yaratish 

mumkin. Dars yozish davomida ekranning kerakli joyini alohida ajratib ko‘rsatish 

imkoni  ham  mavjud.  Ana  shu  afzalliklari  tufayli  audio-visual  qo‘llanma  darslar 

yozuvchi dastur sifatida Ashampoo Snap dasturi tanlandi. 

Ashampoo Snap dasturi tasnifi. Ashampoo Snap dasturi ekranda bo‘layotgan 

jarayonlarni  saqlab  qoyish  uchun  ishlatiladi.  Dastur  to‘rtta  yordamchi  qismlardan 

iborat:  



   MenuMaker; 



  Player; 



   Theater;  



   Recorder. 

Dasturning asosiy qismi, shubhasiz,  Ashampoo Snap Recorder  hisoblanadi. 

Barcha  darslar  aynan  shu  dastur  yordamida  yaratildi.  Ashampoo  Snap  dasturi 

oynasining pastki qismida timeline deb nomlanuvchi ishchi stoli mavjud bo‘lib, u 

orqali  audio  va  audio-visual  qo‘llanma  fayllar  ustida  turli  xil  amallarni  bajarish 

mumkin.  Bular  jumlasiga  fayllarni  bir-  biriga  bog‘lash,  keraksiz  qismlarni  qirqib 

tashlash kabilar kiradi. Asosiy oynaning markazida dastur ishlashi mumkin bo‘lgan 

fayllar  ro‘yxatini  ko‘rsatuvchi  «Корзина  клипов»  (Clip  Bin)  qismi  joylashgan. 

Shu fayllarni  o‘ng tarafdagi  audio-visual qo‘llanma pleyerda ko‘rish mumkin. Bu 

kichkinagina  Ashampoo Snap Player dasturi faqatgina bitta vazifani bajaradi-AVI 

fayllarini  namoyish  etadi.  Ta’lim  tizimida  turli  darslar  orasidan  keraklisini  topish 

qiyinchilik  tug‘dirishi  mumkin,  buning  uchun  foydalanuvchi  uchun  navigatsiya 

menyusini yaratish kerak bo‘ladi. Bunday navigatsiya interfeysini AutoPlay Media 

Studio  dasturi  yordamida  hosil  qilish  mumkin.  Mazkur  dastur  yordamida  vizual 

ob’ektlarni qo‘llagan holda mukammal navigatsiyani yaratish mumkin. Interfeysda 

hosil  bo‘ladigan  har  bir  sahifa  xuddi  veb  sahifalar  kabi  ko‘rinishga  ega  bo‘lib, 

sahifalardagi ob’ektlarda turli-xil amallarni belgilash mumkin.  

---

84 

 

Autoplay Media Studio - Istalgan fayl  yoki  fayllar to‘plamini bitta muhitga 

birlashtirish,  qolaversa,  CD  yoki  DVD  disklar  uchun  Autorun-menyusini  hosil 

qilishda  Autoplay  Media  Studio  eng  kuchli  vizual  paket  hisoblanadi.  Multimedia 

texnologiyalariga  asoslangan  amaliy  dasturlarni  yaratish  uchun  Autoplay  Media 

Studio  dasturidan  foydalanish  foydalanuvchilar  uchun  juda  oson  va  qulay 

interfeysni taqdim etadi. 

Autoplay Media Studio bilan ishlashda deyarli dasturlash ishlari talab qilin- 

maydi.  Foydalanuvchi  faqat  turli  dizaynli  dasturiy  muhitni  tanlash  uchun  bir 

nechta  tayyor  shakllardagi  loyiha  shablonlaridan  foydalanishi  mumkin.  Bunda 

amaliy dastur muhitini dizaynga boy holatga tashkil etish uchun Autoplay dasturiy 

vositasi  tarkibida  tayyor  ob’ektlar  mavjud  bo‘lib,  ular  tarkibiga  buyruq  tugmasi, 

tovush  kuchaytirgichi,  fayllarni  printerdan  bosmaga  chiqarishni  ta’minlovchi 

vosita,  Web-saytllarni  ochuvchi  va  ularga  murojaatni  amalga  oshirib  beruvchi 

qator  funksional  ob’ektlarni  kiritish  mumkin.  Amaliy  dasturlarga  oid  grafik 

qobiqlarni yaratish va uni avtomatik ishga tushirish uchun Autoplay Media Studio 

barcha kerakli fayllarni o‘zi yaratadi. Foydalanuvchilar zimmasiga esa faqat qattiq 

disk  va  kompakt  diklarni  yozish  uchun  tayyor  loyihalarni  shakllantirish  vazifasi 

qoladi.  2008-yilning  12-martida  Indigo  Rose  Corporation  kompaniyasi  Autoplay 

Media Studio 7.1 versiyasini iste’molga chiqardi [42]. 

Autoplay  Media  Studio  dasturi  muhitida  Visual  Basic,  Visual  C++,  Java, 

Macromedia  Flash  kabi  qator  tizimlarda  yaratilgan  hujjatlarni  ham  bemalol  qayta 

ishlash  mumkin.  Dastur  yordamida  animatsiyalanuvchi  menyuni,  kataloglar 

daraxtini,  ma’lumotlar  bazasini  va  shunga  o‘xshash  ob’ektlarni  nafaqat  tez 

yaratish,  balki  ularni  boshqarish  ham  mumkin.  Avtomatik  ishga  tushuvchi 

oynalarni  o‘zining  kutubxonasidagi  “niqob”lardan  foydalangan  holda  ixtiyoriy 

shaklda  (formada)  yaratish  mumkin.  Bunday  “niqob”  sifatida  .jpg,  .bmp  va  .png 

kabi formatdagi fayllardan foydalanilsa ham bo‘ladi. Qolaversa, ma’lumotlarni CD 

uchun tayyorlagan holda uni dasturning o‘zidan turib, CD yoki DVDga yoza olishi 

Autoplay  Media  Studio  dasturi  naqadar  keng  imkoniyatlarga  ega  ekanligini 

ko‘rsatadi.  Tayyor  loyiha  bunda  .exe  kengaytmali  fayl  sifatida  o‘zi  ochiluvchi 

---

85 

 

arxiv  ko‘rinishda  yoki  qattiq  diskdagi  alohida  papkada  shakllantirilishi  mumkin. 

Bundan tashqari, dasturga  matnni  orfografik  tekshirish  imkoniyati  ham  kiritilgan. 

Dasturning  bu  xossasi  uning  “Label”,  “Paragraph”  va  “Button”  kabi  ob’ektlari 

bilan  birga  ishlaydi.  Agar  dastur  kompyuterga  to‘liq  versiya  bilan  o‘rnatilgan 

bo‘lsa,  matnni  orfografik  tekshirish  uchun  uning  kutubxonasida  juda  katta 

hajmdagi  lug‘atlar  bo‘lishi  mumkin.  Shunday  qilib,  AutoPlay  Media  Studio  7.0 

ning yangi versiyasi quyidagi im- koniyatlarga ega holda iste’molga chiqarilgan:  

1. Avtomatik ishga tushuvchi xususiy menyu, interfaol taqdimotlar, multi- media-

ilovalar, sanoqli daqiqalarda dasturiy ta’minotlarni yaratish;  

2.  Loyihaga  turli-tuman  fotografiya,  musiqa,  video,  animatsiya,  matn  va 

boshqalarni biriktira olish xususiyati;  

3. Web-ilovalarni yaratishga mo‘ljallangan mukammallashgan instrumentlar; 

4. XML, SQL va shifrlash mexanizmalari bilan ishlay olishi;  

 5. RTF-formatli hujjatlar bilan ishlay olishi;  

6. Slide-show bilan ishlash imkoniyati;  

7. Matn rangini o‘zgartirish uchun “RadioButton” ob’ektining mavjudligi;  

8. Bosmaga chiqarishning kengaytirilgan funksiyasi;  

 9. Ob’ektlarni formatlash imkoniyati;  

10. Kalit so‘zlar yordamida qidiruv tizimining mavjudligi;  

11. CD, DVD kabi kompakt disklarga yozish imkoniyati va hk. 

AutoPlayda  ssenariylar  yozish.  Agar  ishchi  sohadagi  (aniqrog‘i  sahifadagi) 

biror  ob’ekt  bajarishi  kerak  bo‘lgan  funksiyani  xossalar  panelidan  foydalanib 

belgilamoqchi bo‘lsak, u holda bitta ob’ekt uchun faqat bitta funksiya biriktiriladi, 

xolos. Ammo real sharoitda bitta ob’ekt bir nechta funksiyani bajarishiga zaruriyat 

tug‘ilib  qolishi  mumkin.  Bunday  sharoitda  vaziyatdan  chiqish  uchun  xossalar 

panelidan  tanlangan  funksiyani  bekor  qilish  va  har  bir  funksiya  uchun  alohida-

alohida  ssenariy  (script)lar  yozish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Masalan,  bir 

sahifaga  audio  musiqani  qo‘yib,  boshqa  sahifaga  o‘tganda  musiqani  o‘chirish 

uchun uning “On Show” hodisasiga oid quyidagicha ssenariyni yozish mumkin: 

Audio.Load(0, "AutoPlay//Audio//01.ogg", true, false); 

---

86 

 

Bunda: true – sahifa ochilishi bilan audio musiqa ishga tushishini, false esa 

boshqa  sahifaga  o‘tganda  bu  audio  musiqaning  davom  etmasligi  yoki 

takrorlanmasligini bildiradi. 

Bundan  tashqari,  sahifaga  Tree  ob’ekti  joylashtirilgan  bo‘lishi  mumkin.  U 

holda bu  Tree ob’ektidan foydalanganda uning tarmoqlarini ishga tushirish uchun 

quyidagi ssenariyni yozish mumkin: 

If Tree.GetNode("Tree1", "1.1").Selectedthen 

 Page.Jump("PgWebMavzu1");  

elseif Tree.GetNode("Tree1", "1.2").Selected then  

 Page.Jump("PgWebTest");  

End 

Bu  ssenariyga  binoan,  Tree  ob’ektining  1-darajali  tarmog‘ida  turgan  1-satr 

belgilanib,  sichqonchaning  DoubleClick  hodisasi  ishlatilsa,  u  holda  “PgWeb- 

Mavzu1” nomli sahifa yuzaga keladi. 

Agar  Tree  ob’ektining  1-darajali  tarmog‘ida  turgan  2-satr  belgilanib,  ikki 

marta sichqoncha chap tugmasi bosilsa (ya’ni sichqonchaning DoubleClick hodisa- 

si ishlatilsa), u holda “PgWebTest” nomli sahifa yuzaga keladi. 

Shuningdek, biror buyruq tugmasi (Button)ni bosish orqali biror .exe faylni 

ishga tushirish kerak bo‘lsa, u holda ssenariy quyidagicha yoziladi: 

Shell.Execute("AutoPlay\\Docs\\MyProg.exe", "", "", SW_NORMAL, true);  

Ba’zida  turli  variantlarda  turli  muloqot  oynasini  yuzaga  keltirishga  oid 

tarmoqlanuvchi  algortmni  yozishga  to‘g‘ri  keladi.  Masalan,  bosh  sahifa  ishga 

tushishidan  oldin  parol  so‘ragan  kabi  “InputBox”  dastlab  ekranga  chiqishini 

xohlasangiz,  u  holda  bosh  sahifaning  “Preload”  bandi  uchun  quyidagi  scriptni 

yozish kifoya: 

1. name = "";  

2. while (name ~= "CANCEL") and (name == "") do  

3. name=Dialog.Input("Diqqat", "Ismi sharifingizni kiriting:");  

4. if name == "" then  

---

87 

 

5. result=Dialog.Message("Xato!", "Ma’lumot kiritmadingiz!", MB_OK, 

MB_ICONEXCLAMATION, MB_DEFBUTTON1);  

6. elseif name =="CANCEL" then  

7. name=Dialog.Input("Personal Information", "Bu yerga muallifning ismi 

sharifi kiritiladi:");  

8. end  

9. Paragraph.SetText("Paragraph5", name);  

10. end 

Ssenariy  (Script)  yozishda  asosiy  e’tibor  ob’ekt  ustida  yuzaga  keladigan 

hodisaga qaratiladi. 

AutoPlay Media Studio 7.0 da ssenariy yozish birmuncha murakkabroq ish, 

ammo har qanday takrorlanuvchi vaziyatlarda ssenariy tarkibini kichraytirish yoki 

soddalashtirish maqsadida golabl ssenariylar yozish imkoniyatini taqdim eta oladi. 

Buning ma’nosi shuki, ssenariy ishchi sohada yoki boshqacha aytganda, loyihaga 

tegishli  barcha  sahifalar  uchun  umumiy  kuchga  ega  bo‘lgan  global  ssenariy 

bo‘lishi mumkin, yoki faqat bitta sahifa uchun kuchga ega bo‘lgan chegaralangan 

ssenariy  bo‘lishi  mumkin.  Chegaralangan  ssenariylar  loyiha  tarkibidagi  boshqa 

sahifaga o‘tganda o‘z kuchini yo‘qotadi.