Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

1.2.  0 ‘tkazgichlar  va  izolyatorlar
Tabiatdagi jismlami ikki turga boMish mumkin.  Ularbir-biridan 
elektr xususiyatlari bilan farq  qiladi.  Biri o'tkazgichlar, boshqalari 
esa  izolyatorlar  yoki  dielektriklar  deb  ataladi.
0 ‘tkazgichlarning  atom lari  yadrolarida  bir  xil  elektronlar 
yadrolari  bilan  bo'sh  bog'langanlar,  shuning  uchun  tashqi  elektr 
zaryadlari  ta'sirida  ular  yadrolarni  yengil  tashlab  ketadi.  Bunday 
elektronlar  bo ‘sh  yoki  ozod  elektronlardir.
Bo'sh  yoki  ozod  elektronlar  o'tkazgich  jism larda  doim o 
harakatda  boMib,  tartibsiz  bo‘ladi.  Bo'sh  yoki  ozod  elektronlar 
harakat  jarayoni  davrida  kichkina  molekulalar  bilan  to ‘qnashib, 
ulardan yangi ozod elektronlarni chiqarib yuboradi.  Chiqib ketgan 
elektronlam ing o'm iga yangilari kelib joylashadi.
Agarda  o ‘tkazgichga  tashqaridan  elektr  maydoni  ta'sir  etsa, 
bo‘sh tartibsiz elektronlar bir tomonga qarab harakatlanadi.  Metall, 
ko'm ir,  suvdagi  kislotalar  va  tuzlar  elektrni  yaxshi  o‘tkazuvchi 
hisoblanadi  (1.2.1-rasm).
Tabiatdagi  ko‘p jismlar bo‘sh  elektronlarga  ega  emas.  Ularda 
elektronlar tashqi elektr maydoni ta’sirida atomdan xalos og'adilar, 
lekin  ularni  tashlab  ketmaydi.  Bunday jismlarga  shisha,  marmar, 
farfor,  rezina,  ebonit,  vosk  va  boshqalar  kiradi.
Izolyatorlarga  mineral  moylar,  havo  va  har  xil  laklar  kiradi. 
U lar  o'zgarm as  tokni  butunlay  o'tkazm aydi.  0 ‘tkazgichlar  va 
izolyatorlardan  tashqari,  yarim  o'tkazgichlar ham  bo'ladi.  Yarim 
o'tkazgichlarga selen,  misning chala oksidi, germaniy,  oltingugurtli 
kumushsimon yumshoq metall  (kadmiy),  oltingugurtli qo‘rg‘oshin
H
3
].2.I-rasm.
  Polivinilxlorid  izolyatsiyali  tok o'tkazgich  metall: 
/ — tok o'tkazgich  metall; 
2 -
  izolyatsiya.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va boshqalar kiradi.  Shuni esda tutish kerakki, tabiatda toza o ‘tkaz- 
gichlar,  toza  izolyatorlar  yo‘q
Birinchi turli metall o'tkazgichlardan tashqari, elektrotexnikada 
ikkinchi  turdagi  o ‘tkazgichlar  ham   ishlatiladi.  Bular  kislota 
eritmalari,  tuzlari va ishqorlardir.  Bunday eritmalarni elektrolitlar 
deb  ataladi.  Ikkinchi  turdagi  o‘tkazgichlarda  molekulalar  musbat 
va  manfiy  ionlardan  iborat  bo‘ladi.
Agarda bunday eritmalarga ikkita metall tayoqchasini o'rnatib, 
elektr energiyasiga ulasak, bunda ionlar ma'lum holatdagi zaryadlar 
tomoniga surila boshlaydi.