Punktuatsiya

 
Tayanch tushunchalar:
ergashgan qo‘shma gaplar, ergashgan qo‘shma gaplarning formal 
talqini, semantik-sintaktik tuzilishi, ergash gap, bosh gap, ergashgan qo‘shma gap qismlarini 
bog‘lovchi vositalar, nisbiy so‘zlar, havola bo‘lak, ergashgan qo‘shma gaplarda shakl va mazmun 
munosabati, shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik.
 
Nazorat savollari: 
 
1. Formal tadqiq yo‘nalishida ergashgan qo‘shma gaplar qaysi jihatdan o‘rganildi? 
2. Ergashgan qo‘shma gaplar bog‘langan qo‘shma gaplardan qanday belgilari asosida 
farqlanadi? 
3. Qaysi tilshunoslar ergash gaplar yuzasidan tadqiqot ishi olib bordilar? 
4. Bosh va ergash gaplar qanday belgilari asosida farqlanadi? 
5. Bosh va ergash gaplar qanday biriktiruvchi vositalar yordamida bog‘lanadi? 
6. О‘zbek tilshunosligida «nisbiy so‘z» atamasi qanday bo‘lakka nisbatan ishlatiladi? 
7. Ergashgan qo‘shma gaplarda qanday holatlarda shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik yuzaga 
keladi? 
 
5- MAVZU: Ergashgan qo‘shma gaplarning turlari 
 
REJA: 
 
1. О‘zbek tilshunosligida ergash gaplarning tasnifi masalasi.
2. Formal sintaktik ta’limotda ergash gapli qo‘shma gaplarning turlari:
30
Qarang. Berdialiyev A, Saidniyozov A. Gap tarkibining nisbiylashgan bo‘laklari va semantik – sintaktik 
nomutanosiblik // Turkiy tillar taraqqiyoti muammolari. - Toshkent. 1993. –B. 52. 
31
Ko‘rsatilgan asar. –B. 53.

---

48 
a) ega va kesim ergash gapli qo‘shma gaplar; 
b) to‘ldiruvchi va aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar; 
v) ravish, payt, o‘lchov-daraja, chog‘ishtirish-o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gaplar;
g) sabab, maqsad, o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar; 
d) shart, to‘siqsiz, natija ergash gapli qo‘shma gaplar.
3. Xulosa. 
An’anaviy sintaksisda ergash gaplarning tasnifida asosiy e’tibor ergash gaplarning mazmun 
turlarini farqlashga, ularning sintaktik tuzilishi, tarkibiy qismlarini aniqlashga qaratildi.
Ma’lumki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni belgilashda ularning grammatik jihatdan 
shakllanishi, mazmuni, ohangi kabilarga e’tibor qaratiladi. Bu jarayon ergashgan qo‘shma gap 
tarkibida 
bosh 
va 
ergash 
gapni 
farqlashda 
birmuncha 
murakkabroq 
kechadi.
G‘.Abdurahmonovning qayd etishicha, «ergash gap ma’lum bir fikr tugalligini ifodalashi, 
predikativlik xususiyatiga ega bo‘lishi, modal munosabatlarni ifodalashi shart; ergash gap o‘z 
tarkibida ega va kesimga ega bo‘lgandagina gapning asosiy belgilarini o‘zida ifodalay oladi, 
tarkibida o‘z egasi bo‘lmagan gaplar ma’lum bir sintaktik oborot bo‘lib qoladi».
32
A.Nurmonovning fikricha, ergash gaplarni aniqlashdagi bu tamoyil o‘zbek tilshunosligining 
tayanch nuqtasi bo‘lgan. Lekin o‘zbek tilshunosligiga bir cho‘qqili nazariyaning kirib kelishi 
ergash gaplarni belgilash tamoyiliga ham o‘zgarish kiritdi. Ikki cho‘qqili nazariyada ergashgan 
qo‘shma gaplarni sodda gaplardan farqlashda ergash gapning o‘z egasi bor yoki yo‘qligi belgisi 
asosiy tayanch nuqta hisoblanadi. Kesimning kesimlik belgisiga ega bo‘lishi yoki bo‘lmasligi 
e’tiborga olinmaydi. Bu esa keyinchalik ergashgan qo‘shma gaplar bo‘yicha mutaxassislar 
o‘rtasida turli bahslarning tug‘ilishiga sababchi bo‘ldi.
33
An’anaviy sintaksisdagi ergash gaplarning tasnifi
34
boshqa tillardagi ergash gaplarning 
tasnifiga yaqin turadi. Chunki turkiy tillardagi, shuningdek, boshqa tillardagi ergash gaplar 
nazariyasi sodda gap nazariyasi bilan uzviy bog‘langan. Ergash gaplarni sodda gaplardagi 
muayyan bo‘laklar bilan nisbatlash an’anaviy sintaksisda asosiy tamoyil hisoblanadi. 
Ergash gaplarni sodda gap bo‘laklariga o‘xshatishga asoslangan tasnifga ergash gapli 
qo‘shma gap qismlarining bog‘lanish vositalariga ko‘ra shakliy tasnifi qarama-qarshi qo‘yiladi. 
Bunday tasniflar rus tilshunosligida A.M.Peshkovskiy, M.N.Peterson, L.A. Bulaxovskiy, A.B. 
Shapiro va boshqalar tomonidan ilgari surilganligi ma’lum.
35
Rus tilshunosligida ergash gapli qo‘shma gaplarni yaxlitligicha sodda gaplarga, ergash 
gaplarni esa sodda gap bo‘laklariga o‘xshatishga tasnif juda keng tarqaldi. Bu tasnifga muvofiq 
ergash gaplar orasida