Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

5 – савол баёни: Пулнинг моҳияти унинг функцияларида янаям яққолроқ намоён бўлади. Пул иқтисодий категория сифатида нечта функцияни бажариши иқтисодчи олимлар, назариячилар ва иқтисодчилар ўртасида жуда узоқ даврдан буён тортишувларга сабаб бўлиб келмоқда. Иқтисодиётни марказдан бошқариш шароитида нашр этилган адабиётларда, пул бешта, яъни қиймат ўлчови, муомала воситаси, тўлов воситаси, жамғарма воситаси ва жаҳон пули функцияларини бажариши таъкидланади.
Иқтисодиётни бошқаришнинг бозор муносабатлари жорий этилган мамлакатлар иқтисодий адабиётларида, пул учта, яъни қиймат ўлчови, муомала воситаси ва жамғарма воситаси функцияларни бажариши баён этилади.
П.Самуэльсон Аристотельнинг таълимотларига таянган ҳолда пул фақат иккита, яъни айирбошлаш воситаси, баҳо маштаби бирлиги ёки ўлчов ҳисоби функцияларини бажаришини таъкидлайди¹¹.
Англия – америка иқтисодчи олимлари пулнинг учта функцияси (муомала воситаси, қиймат ўлчови ва жағарма воситаси) мавжудлигини эътироф этишади¹². Жумладан, Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелллар пул муомала воситаси, қиймат ўлчови ва жамғарма воситаси функцияларини бажаришини таъкидлайди¹³.
Немис иқтисодчи олими К.Книс (1821 – 1898) пулнинг тўртта яъни, қиймат ўлчови, муомала воситаси, тўлов воситаси ва жамғарма воситаси функцияларини эътироф этади.
С.Фишер, Р.Дорнбуш, Р.Шмалензилар ҳам пулнинг тўртта функцияларини бажаришларини эътироф этиб, уларни қуйидаги кетма – кетликда амал қилишини таъкидлайди: биринчиси – муомала воситаси ва тўлов воситаси, иккинчиси – ўлчов ҳисоби, учинчиси – қийматни сақлаш воситаси, тўртинчиси – кечиктирилган тўловларни ўлчови¹⁴.
К.Маркс пулнинг функциялари концепциясида уни учта функцияси мавжудлигини таъкидлайди. У пулнинг функцияларини қуйидаги кетма – кетликда ифодалайди. Биринчиси – қиймат ўлчови, иккинчиси – муомала воситаси, учинчиси – молиявий пул. К.Маркснинг пулнинг учинчи функцияси айрим иқтисодчилар томонидан жамғарма воситаси, тўлов воситаси ва жаҳон пули каби вазифаларини бажариши мумкинлигини илгари сурилади¹⁵.
Россиялик иқтисодчи олим, профессор О.И.Лаврушин¹⁶, профессор В.А.Щегорцова¹⁷, профессор В.В.Иванов ва профессор Б.И.Соколовлар¹⁸ таҳрирлари остида чоп этилган Пул, кредит, банклар дарсликларнинг барчасида пул бешта функцияни бажариши эътироф этилади.
Ўзбекистонлик иқтисодчи, профессор Ш.З.Абдуллаева пул тўртта функцияни бажаришини, улар қиймат ўлчови, муомала воситаси, тўлов воситаси ва жамғарма воситаси функциялари эканлигини таъкидлайди¹⁹.
Профессор О.Ю.Рашидов таҳрири остида чоп этилган Пул, кредит ва банклар дарслигида пул бешта, яъни қиймат ўлчови, муомала воситаси, тўлов воситаси, жамғарма воситаси ва жаҳон пули вазифаларини бажаришини таъкидланади²⁰.
Кўриниб турибдики, пулнинг функциялари ҳақида хорижий ва маҳаллий иқтисодчи олимларнинг фикрлари турлича бўлиб, биринчи гуруҳ олимлар пулни бешта функцияси мавжудлигини таъкидлашса, иккинчи гуруҳ иқтисодчи олимлар унинг тўртта функцияни бажаришини эътироф этади. Учинчи гуруҳ иқтисодчи олимлар, асосан англо – америкаликлар уни учта функцияни бажаришини баён этади. Ҳатто айрим иқтисодий адабиётларда пулни олтита функцияни бажариши қайд этилиб, олтинчи функция сифатида баҳо масштаби эканлигини исобтлашга уринишади²¹.
Иқтисодчи олимлар пулнинг функциялари ҳақида турлича талқин этишига қуйидагилар сабаб бўлади. Бир гуруҳ иқтисодчи олимлар, пулнинг функциясини замонавий шароитда унинг хоссаларидан келиб чиқиб баён этади, бошқа гуруҳ олимлар эса турли мамлакат олимларининг пулни функциялари хусусидаги фикрларига таянган ҳолда унга талқин беради. Яна бошқа гуруҳ иқтисодчи олимлар эса пулнинг функцияларини таърифлашда унинг тарихан вужудга келиши билан боғлиқ воқелик ва назарияларга таянади.
Пулнинг функциялари хусусида фикр юритганда унинг асл (ҳақиқий пул) қийматига эга бўлган ва асл қийматига эга бўлмаганлиги (ўринбосар пуллар) га эътибор қаратиш лозим. Чунки муомалада асл қийматга эга бўлган пуллар тўлов воситасини бажарганда уларда пулнинг барча функциялари намоён бўлади ва аксинча. Асл қийматга эга бўлган пуллар сифатида қимматбаҳо металлар олтин ва кумушни, кредит пулларни ва 100 фоиз олтин билан таъминланган пулларни қайд этиш мумкин. Асл қийматга эга бўлмаган пулларга қоғоз пуллар, олтин асосига эга бўлмаган кредит пуллар киради.
Ҳақиқатда ҳам қимматбаҳо металлар тўлов воситасини бажарган пайтда улар пулнинг барча функцияларини бажарган. Қимматбаҳо металлар ўрнини қоғоз пуллар эгаллагандан сўнг, қоғоз пулларнинг инфляцияга учраши натижасида улар пулнинг барча функцияларини бажармай қўйди. Шунинг учун бўлса керак, юқорида кўриб чиқилганидек, вақт ўтиши билан пулнинг функциялари ҳақида турли қарашлар вужудга кела бошлади.
Пулнинг функциялари хусусидаги фикрларга таяниб, пул тўртта, яъни қиймат ўлчови, муомала воситаси, тўлов воситаси ва жамғарма воситаси функцияларини бажаради деган фикрга келдик.
Пулнинг қиймат ўлчови функцияси асосан товарлар қийматини баҳо шаклида акс эттириш орқали намоён бўлади. Пулнинг қиймат ўлчови барча товарлар учун умумэквивалент воситаси сифатида уларнинг қийматини ўлчайди. Барча товарларнинг қиймати пул ўлчови воситаси, яъни баҳо масштаби, дастлабки босқичда ҳукумат томонидан ўрнатилади. Масалан, метр ўлчови билан узунликни, килограмм ўлчови билан оғирликни ўлчаган каби, пулнинг қиймат ўлчови функцияси билан барча товарларнинг қиймати ўлчанади.
Ўзбекистонда қиймат ўлчови бевосита миллий валюта «сўм», АҚШда доллар, Европа иттифоқига аъзо мамлакатларда евро, Буюк Британияда фунт стерлинг, Японияда иена қиймат ўлчови воситаси ҳисобланади.
Пулнинг инфляция даражаси юқори бўлган пайтда унинг қиймат ўлчови функциясининг амал қилиши бир қадар чегараланади. Масалан, 1939 йилдан 1949 йилгача Япония иенасининг инфляция даражаси юқори бўлганлиги учун кўпчилик япон савдогарлари товарларнинг баҳосини белгилашда, айрим ҳолларда савдо сотиқни ҳам АҚШ долларида амалга оширганлар. Чунки АҚШ долларининг қиймат ўлчови иенага нисбатан бир неча баробар мустаҳкам ва барқарор бўлган. Шунинг учун, Японияда 1939 – 1949 йилларда барча товарлар баҳоси иккита нархда, доллар ва иенада юритилар эди. Айни пайтда, иенада белгиланган товарлар баҳоси ошиб бориш тенденциясига эга эди, долларда эса баҳолар дастлабки ҳолатидан ўзгармасдан қолган. Ҳукумат мамлакатда пул ислоҳотини амалга ошириш орқали пулнинг қиймат ўлчовини ўзгартириши мумкин. Пул ислоҳоти – муомаладаги пул массасини камайтириш орқали, унинг жорий қиймат ўлчовидан бошқасига ўтишдир. 1944 – 1952 йилларда Европа мамлакатларида 24 мартадан ортиқ пул ислоҳотлари амалга оширилган.
Собиқ иттифоқ даврида рубл кучли инфляцияга учрамаган ва иқтисодиёт нисбатан барқарор даражага эга бўлган бўлсада, 1961 йилда мамлакатда пул ислоҳати амалга оширилган. Ҳукумат муомалада мавжуд бўлган рублларни янги чиқарилган рублларга 1/10 нисбатда пул ислоҳатини амалга оширган. Ўша даврда ўтказилган пул ислоҳотининг асосий мақсади мамлакатдаги хуфёна иқтисодиётнинг улушини камайтириш ва баҳо масштабини пасайтиришга қаратилган бўлиб, хуфёна иқтисодиёт иштирокчилари эски рублларни тўлиғича янги банкноталарга алмаштира олмаганлиги натижасида иқтисодий жиҳатдан зарар кўрган ва баҳо масштаби 10 мартага камайган.