Pul, moliya va bank tizimi

Pulning mohiyati. Har bir mamlakat o’zining puliga egadir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha mamlakatlarning puli bo’lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi. Shuningdek, O’zbekiston va Qirg’iziston so’mlari ham bir xil emas. Pul birliklari paydo bo’lganda ma’lum miqdordaga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o’zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko’p tomonlar, hatto siyosiy o’zgarishlar, mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar kabi ta’sirlar natijasidir.
O’zbekistonning o’z milliy puliga ega bo’lishi davlat mustaqilligi, uning mustahkam iqtisodiyotini yaratishda katta o’rin egallaydi. Milliy pulimiz bo’lgan so’mning qadrini oshirib borish, uning iqtisodiy ta’sirini kuchaytirishga erishish va boshqa mamlakatlar puliga tenglashtirish darajasini ta’minlash juda zarur va muhim vazifadir.
So’mning, avvalo mamlakatimiz ichida, so’ngra xalqaro miqyosdagi tenglashuvi, almashuvchanligi (konvertatsiyasi)ni amalga oshirish talab qilinadi. Bu osonlikcha o’z-o’zidan amalga oshmaydi. Bunga avvalo, ayirboshlashni rivojlantirish, tovar-pul muomalasini kuchaytirish orqali erishish mumkin. Chunki, pul ayirboshlashdan kelib chiqadi va uning taraqqiyoti tufayli rivojlana oladi. Ayirboshlash esa bozorni tovarlar, xizmatlarga to’ydirish orqali tezlashadi. Bular iqtisodiyotning qudratli bo’lishi, ishlab chiqarishning industrlashtirilgan darajadagi rivoji tufayli amalga oshishi mumkin.
Demak, milliy pul qudrati iqtisodiy taraqqiyotning ifodasi, uning natijasi va hosilasidir.
Qog’oz pullarning nominali (qadrliligi)ni xaqiqiy pul o’rniga chiqaradigan hukmron saltanat yoki bankir o’z imzo va muhrlari bilan tasdiqlaydi va zarur vaqtda uning asosidagi pulni qaytarish majburiyatini oladi. Bora-bora bu vazifa markaziy banklar qo’liga o’tadi. Pul emissiyasiga yo’l qo’ymaslik zarur shart hisoblanadi. Chunki, emissiya real qiymatlarga ega bo’lmagan qo’shimcha pul belgilarining chiqarilishini bildiradi. Shuning uchun o’z vaqtida banknotlarning oltinga erkin almashinishi kafolatlangan edi. Hozir unday emas.
Nima uchun bozor iqtisodiyotida pulning ta’siri katta va barcha ishtirokchilar imkoni boricha ko’p pulga ega bo’lishga, tovarlarini tezda pulga aylantirishga urinadilar? Pul ijtimoiy mehnatni ifodalaydi, u qiymat timsoli, ya’ni pul o’zida qiymat miqdorini ifodalaydi. Shunga ko’ra pul maxsus tovar hisoblanadi. Pulga ega bo’linsa, mikdoriga qarab istalgan vaqtda xohlagan tovarga yoki tovarlashgan xizmatga ega bo’lish imkoni mavjud.