4. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish. Pul muomilasini barqarorlashtirish yo’llari. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan.
Tovar muomilasini taminlash pul miqdoriga ko’p jihatdan bog’liq.
Pul muomilasi qonuni - muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan, tovar-pul munosabatlarini o’zida aks ettiradigan qonundir. Bu qonunga ko’ra muomila davrida muomilaga zarur bo’lgan pul miqdori barcha tovarlar so’mmasiga to’g’ri proporsional pul aylanishi tezligiga teskari proporsional o’zgaradi.
Xozirgi sharoitda muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdoriga quyidagi omillar ta’sir etadi.
1. Sotiladigan tovarlar miqdori (ko’p bo’lsa ko’p va aksincha)
2. Tovarlarni baho darajasi (yuqori bo’lsa ko’p va aksincha)
3. Kreditni rivojlanish darjasi (rivojlangan bo’lsa naqd pul kam talab etiladi.)
4. Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi
5. Pulni aylanish tezligi
Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda quyidagi formulada ifodalash mumin.
Bunda: MUZBPM – muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdori
STVXM – sotiladigan tovar va xizmatlar mikdori
ShKVNPXKB – shundan kreditga va nakd pulsiz xisob – kitoblar bo’yicha
MBTM – majburiyatlar bo’yicha to’lovlar miqdori
ShBBKTM – shundan bir – birini qoplaydigan tulovlar miqdori
PMVTVSUAT – pulning muomila va tulov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi.
Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini aniqlashda kassa aylanmasi xomcho’ti hamda aholi daromadlari va xarajatlari balansidan ham keng foydalaniladi.
Kassa aylanmasi xomcho’ti 1991 yildan boshlab mamlakatda kreditni rivojlantirish va kassa rejalari o’rniga tuzila boshlandi. Uni to’zishdan maqsad naqd pulga bo’lgan extiyojni butun respublika va bank muassalari buyicha aniqlash hamda pul muomilasini barqarorlash tadbirlarini ishlab chiqishni amalga oshirishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasi MB-ning 2005 yil 20 avgustdagi yuriqnomasiga binoan kassa aylanmasi xomcho’ti quyidagi asosiy kirim mablag’lari va naqd pullar chiqimi yo’nalishari buyicha to’ziladi.
I-kirim
1. Iste’mol tovarlarini qaysi kannallar orqali sotilishidan qat’iy
nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari.
2. Temir yo’l va xavo transportdan pul tushumi
3. Mahalliy transportdan pul tushumi.
4. Komunal va turar joy tulovlari bo’yicha tushumlar
5. Tomoshagoh tashkilotlaridan tushgan tushumlar
6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum
7. Soliq yig’imlari, boj tulovlari va boshqa majburiy to’lovlardan tushumlar
8. Qishloq xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlardan
tushumlar
1. Omonatlardan tushgan tushumlar
2. Pochta aloqasi korxonalaridan tushum
3. Bank plastik kartochkalaridan tushumlar
4. Mikrokreditlar qaytarilishidan tushumlar.
5. Boshqa tushumlar (armiya, ichki ishlar MXX va FVV, partiya va boshqa tashkilotlar).
Jami kirim.
Chiqimning kirimdan oshishi
II-Chiqim
1. Ish haqiga (shu jumladan stipendiya va xizmat safari xarajatlari) berilgan naqd pullar
2. Neft mahsulotlarini sotib olish uchun berilgan naqd pullar.
3. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan naqd pullar
4. Qishloq xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlarga berilgan naqd pullar
5. Pensiya, nafaqa to’lovlari va sug’urta tovonlarni to’lash uchun berilgan naqd pullar
6. Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan naqd pullar
7. Boshqa maqsadlar uchun berilgan naqd pullar
8. Mikrokreditlarga berilgan naqd pullar
9. Omonatlar bo’yicha berilgan naqd pullar
10. Pochta aloqasi korxonalariga berilgan madad pullari
Jami chiqim
Kirimning chiqimdan oshishi.
Ushbu xomcho’tni bank bo’linmalari barcha korxona va tashkilotlardan yig’ib Markaziy bank topshirig’iga binoan kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin yig’iladi.
Markaziy bank ushbu ma’lumotlarni chuqur o’rganib pulni muomilaga ko’shimcha ravishda chiqarish yoki muomiladan olish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi.
Pul muomilasini tashkil etishda aholini daromadlari va xarajatlari balansi ham urganiladi va u quyidagi shaklga ega.
I-Daromadlar
1. Ish xaqi
2. Jamoa xo’jaligi va shaxsiy tamorqadan daromad.
3. Pensiya, stipendiya va nafaqalar
4. Moliya-kredit tizimidan tushumlar
5. Dividendlarni olish va boshqa tushumlar
Jami.
II-Xarajatlar.
1. Tovarlar uchun tulovlar
2. Xizmatlarga tulovlar
3. Majburiy tulovlar va ixtiyoriy badallar
4. Quyilmalarga o’tkazish
5. Aksiya, obligasiyalarni xarid qilish va kechiktirilayotgan to’lovlar
6. Boshqa xizmatlar.
Jami.
Ushbu balansda aholi daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy
guruhlari: ishchi va xizmatchilar, xodimlarning boshqa guruhlari buyicha ko’rsatiladi.
Ushbu balansni to’zishdan maqsad aholining bo’lishi mumkin bo’lgan pulli daromad va xarajatlarining iqtisodiy asoslangan pragnozlar qilishdan iborat.
Balansda daromadni xarajatlardan ko’prok bo’lishi aholini qo’lida naqd pul qoldig’ini oshiqligini, uning aksi esa aholi qo’lidagi naqd pul qoldig’ining kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chiqarish, xizmatlar ko’rsatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab chiqishga undaydi. Daromadlarni asosiy qismini ish xaqi, xarajatlarning asosini tovarlar uchun tulovlar tashkil etiladi.
Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomcho’ti pul muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan hisoblanadi. Bu ikkala reja pul aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular o’rtasidagi quyidagi farqlar ham mavjud.
1. Kassa aylanmasi xomcho’tida faqat naqd pul aylanishi ko’rsatilsa aholini daromadlari va xarajatlari balansida aholi amalga oshiradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanish to’lig’icha ko’rsatiladi.
2. Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi pragnozidan farqliroq aholining shaxsiy tomorqa xo’jaligi, xunarmandchilik va boshqa kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiradigan xarajatlari kursatiladi.
3. Aholining pul daromadlari kassa aylanmasi xomcho’tining xarajat qismida, aholining xarajatlari kassa aylanmasi xomcho’tining daromad kismida kursatiladi va boshqalar.
Pul muassasi pul muomilasining muhim kursatkichi hisoblanadi. Pul
massasi xo’jalik aylanishidagi naqd pulli xisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi hajmini o’zida ifodalaydi.
Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o’sish sur’atlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari) foydalaniladi.
O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari to’planadi) iborat.
