|
35. Idrok nazariyasi..
36. Psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi.
Psixologiya-bu insonlarning turli hayot va faoliyati bosqichlarida hamda har xil sharoitlarda ularning psixikasini namayon bo ‘lishi, rivojlanishi, shakllanishi, faoliyat hamda yuzaga kelish qonuniyati to’g’risidagi fan.
Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika - bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli (ba’zan ongsiz ham) tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, his qilishimiz, tasavvur qilib, anglashimizni ta’minlaydi. An’anaviy ta’riflarda psixologiya fan sifatida ana shu “psixikaning faktlarini, qonuniyatlarini va mexanizmlarini o’rganadi”, - deb ham bayon etilgan. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. Chunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma-xilki, biz ba’zan o’z-o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Shuning uchun ham odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan obektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin psixik hayotga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan biri bizga yoqadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u yoki bu xatti-harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga nisbatan his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar va holatlarning o’ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ularni boshqa turli hodisalardan farq qiladi.
Psixologiyani ruh to‟g‟risidagi fan sifatida shakllanishida quyidagi 4 asosiy
bosqichni ajratish mumkin:
1. Psixologiya ruh to‟g‟risidagi fan – 2,5 ming yil avval inson hayotidagi mavhum
xossalarini ruh orqali tushuntirishga harakat qilganlar.
2. Psixologiya ong to‟g‟risidagi fan sifatida XVII asr. Fikrlash, his qilish, istaklar
ong deyilgan. O‟rganish metodlari - introspeksiya (o‟z-o‟zini kuzatish).
3. Psixologiya xulq-atvor to‟g‟risidagi fan sifatida – XX asr boshlari. Ko‟rish
mumkin bo‟lgan hodisalar kuzatilgan – xulq-atvor harakatlari, Reaksiyalar.
Motivlar hisobga olinmagan.
4. Psixologiya psixik qonunlar, mexanizmlarni o‟rganadigan fan sifatida -
zamonaviy bosqich.
Psixikaning taraqqiyoti, uning harakati - o‟zgarishidir. Qadimgi faylasuflar ruhiy
hodisalarning rivojlanishini turlicha talqin etib keldilar, uni ilohiy kuchga bog‟lab
tushuntirishga harakat qiladilar. Masalan, grek filosofi Fales (eradan avvalgi 624-547
yillar) odamning ruhiy hayotini bug‟ shaklida tasavvur qilgan va uning asosida suv
yotadi degan. Anaksimen esa (eradan avvalgi 588-525 yillar) ruhiy hayotning manbai
havodir deb ta‟lim bergan. Geraklit (eradan avvalgi 544-488 yillar) ruhiy hayotning
manbaini olov deb targ‟ib qilgan.
Qadimgi falsafaning mashhur namoyandalari Suqrot (eradan avvalgi 469-399) va
Platon (eradan avvalgi 427-347 yillar) ham inson psixikasi, ruhiy hayoti haqida
butunlay boshqacha nazariyani olg‟a surganlar. Ularning fikricha, tana va jon boshqaboshqa qismlardir. Go`yoki jon inson tanasiga “ideal” dunyodan kiradi-yu, ma‟lum vaqtdan so‟ng yana o‟sha dunyoga qaytib ketadi.
Mashhur faylasuf Demokrit esa (eramizdan avvalgi 460-370 yillar) inson
organizmi atomlardan tashkil topgan, uning ruhi mayda atomlardan iborat degan fikrni
olga suradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
