"psixologiya"

 
2  Xarakter.  Psixologiyada xarakter muammosi. 
Xarakter  yunoncha  so’z  bo’lib  «zarb  qilish»,    «belgi  qo’yish»  degan 
ma’noni  bildiradi.  Haqiqatdan  ham  xarakter  kishining  jamiyatda  yashab 
egallaydigan  alohida  belgilaridir.  Shaxsning  individualligi  temperament  singari 

---

 
113 
xarakterda ham namoyon bo’ladi.  Xarakter – bu shaxsning faoliyat va muloqoti 
jarayonida  tarkib  topadigan  va  namoyon  bo’ladigan  individual  xususiyatlari 
bo’lib,  individ uchun u tipik xulq-atvor xislatlari bo’lib hisoblanadi.  
Kishining  shaxsi  u  nima  qilayotgani  bilan  emas,  balki  uni  qanday 
bajarayotgani bilan xarakterlanadi.  
Xarakter  kishi  shaxsining  yo’nalishini  belgilaydigan  ijtimoiy 
munosabatlarga  bog’liq  bo’ladi.    Masalan,    kishining  jamiyatdagi  yuqori 
mavqyei,  amali  unda  takaburlik,  kekkayganlik,  riyokorlik,  ta’magirlik,  
munofiqlik kabi salbiy xislatlarni shakllanishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, 
oddiy  mehnatkash  kishida  jamiyatdagi  mavqyeiga  qarab  fidokorlik,  maqsadga 
intilganlik,  jasurlik,  kamtarlik,  mehnatsevarlik  kabi  ijobiy  xislatlarning 
shakllanishiga olib keladi.  
Xarakterning  tuzilishi.  Inson  shaxsining  xarakteri  hamisha  ko’pqirralidir. 
Unda  alohida  xususiyatlar  yoki  tomonlar  ajratilib  ko’rsatilishi  mumkin,    lekin 
ular  bir-birlaridan  ajratilgan,   alohida  xolda  bo’lmaydi,   balki ma’lum  darajada 
xarakterning barqaror tuzilishini tashkil etgan holda o’zaro bog’liq bo’ladi.  
Xarakterning  strukturasi  uning  ayrim  xususiyatlari  o’rtasidagi  qonuniy 
bog’liqlikda  namoyon  bo’ladi.  Agar  kishi  qurqoq  bulsa,  u  tashabbuskorlik,  
qat’iylik  va  mustaqillik,    fidokorlik  va  oliyhimmatlilik  fazilatlariga  ega 
bulmaydi,    deb  aytish  uchun  asoslar  bor.    Shu  bilan  birga  xarakteri  bo’yicha 
qurqoq  kishidan  itoatkorlik  va  xushomadgo’ylikni,    kuchli  kishiga  nisbatan 
konformlilikni,  qizg’onchilikni,  sotqinlikni,    ishonchsizlik  va  ehtiyotkorlikni 
ko’tish mumkin.  
Xarakterning  xususiyatlari  orasida  ayrimlari  asosiy,    yetakchi  bo’lib,  
uning  namoyon  bo’lishining  butun  kompleksini  rivojlantirishning  umumiy 
yo’nalishini belgilab beradi.  Ular bilan bir qatorda ikkinchi darajali xususiyatlar 
ham  borki,    ayrim  hollarda  ular  asosiy  deb  belgilanishi,  boshqalarida  esa  ular 
bilan uyg’unlashmasligi ham mumkin.  
Xarakter  subyektning  birgalikdagi  faoliyatga  qay  tarzda  faol  jalb 
qilinishiga  qarab  hatti-harakatlarda  va  ishlarda  namoyon  bo’lar  ekan,  ham 
faoliyat 
mazmuniga, 
ham 
qiyinchilikning 
muvaffaqqiyatli 
yoki 
muvaffaqqiyatsiz bartaraf etilishiga, ham asosiy hayotiy maqsadlarga erishishda 
uzoq va yaqin istiqbollarga bog’liq bo’lib qoladi. 
Shunday  qilib  xarakterning  tarkib  topishida  kishining  tevarak-atrofidagi 
muhitga  va  o’z-o’ziga,    boshqa  kishiga  qanday  munosabatda  bo’lishi  muhim 
hisoblanadi.    Shu  bilan  birga  bu  munosabatlar  xarakterning  eng  muhim 
xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo’ladi.  
Yuqoridagilardan  kelib  chiqib  xarakterning  to’rtta  sistemasini  farqlash 
mumkin: 
1.  Jamoaga  va  ayrim  odamlarga  bo’lgan  munosabatlarni  ifodalovchi 
xarakter  xususiyatlari:  yaxshilik,    mehribonlik,    talabchanlik,    takaburlik  va 
boshqalar.  
2.  Mehnatga  bo’lgan  munosabatni  ifodalovchi  xarakter  xislatlari: 
mehnatsevarlik,    vijdonlilik,    unga  mas’uliyat  bilan  qarash,  boshlagan  ishni 
oxiriga yetkazish,  yalqovlik,  mas’uliyatsizlik kabilar.  

---

 
114 
3.  Narsalarga  bo’lgan  munosabatlarni  ifodalovchi  xarakter  xislatlari: 
ozodalik yoki ifloslik, narsalarni ayab ishlatish yoki ayamaslik, ularga nisbatan 
extiyotkorlik yoki aksincha kabilar.  
4.  Odamning  o’z-o’ziga  bo’lgan  munosabatlarini  ifodalovchi  xarakter 
xislatlari:  izzat-nafslilik,  o’z  sha’nini  extiyot  qilish,  kamtarlik,  o’ziga  ortiqcha 
baho bermaslik yoki shuhratparastlik, mag’rurlik,  dimogdorlik, o’zini kata olish 
kabilar.