"psixologiya"

1.  Temperament va uning tiplarining psixologik xarakteristikasi. 
Ma’lumki,    odamlar  xulq-atvori  va  faoliyat  motivlari  nisbatan  teng 
bo’lganda,  tashqi  ta’sirlar  bir  xil  bo’lganda,  ta’sirchanligi  va  ko’rsatayotgan 
energiyasiga ko’ra bir-birlaridan, sezilarli darajada farq kiladilar. Jumladan, bir 
xil  kishi  sekinlikni,  boshqasi  shoshilishni  yoktiradi.    Bir  xil  odamlarga 
xissiyotlarning  tez  qo’zg’alishi  xos  bo’lsa,  boshqasiga  esa  sovuqqonlik  xosdir, 
boshqa  birovni  keskin  imo-ishoralar,  ma’noli  mimika,  boshqasini  harakatlarda 
og’ir-bosiqlik,  yuzning  juda  ham  kam  harakat  qilishi  ajratib  turadi.    So’z 
yuritilayotgan  individual  farqlar  o’zlarining  tug’ma  asosiga  ega  bo’lishi 
shubxasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiqlanadiki, bu farqlar bolaligidayok ma’lum 
bo’la  boshlaydi,    xulq-atvorning  va  faoliyatning  turli  sohalarida  ko’rinadi  va 
alohida barqarorligi bilan ajralib turadi.  
Psixikaning  individual  jihatdan  o’ziga  xos,  tabiiy  jihatdan  shartlashgan 
dinamik ko’rinishlar majmui kishining temperamenti deb ataladi.   
       Temperament  xaqidagi  dastlabki  nazariya  antik  dunyoga  borib  taqaladi. 
Masalan: eramizdan oldingi 6-asrda yashagan yunon medisinasining yirik vakili 
Gippokrat birinchi bo’lib odamlarning har xil xususiyatga ega ekanligiga e’tibor 
bergan  va  bu  har  xillikning  sababini  aniqlashga  harakat  qilgan.  U  kishilar 
temperamentining  organizimdagi  suyukliqlarga  (qon,    shilimshiq  parda,  o’t)ga 
qarab uch turga bo’ladi.  
Keyinchalik  ham  temperament  va  uning  asosi  xaqida  olimlar  tomonidan 
xilma-xil  nazariyalar  yaratildi.    Masalan,    18-asr  oxirida  yashagan  Immanuel 
Kant  qonning  invidual  xususiyatlari  temperamentning  tabiiy  asosi  hisoblanadi,  

---

 
111 
degan  edi.    P.  F.  Lesgaftning  g’oyasi  ham  shu  nuqtai-nazarga  yaqin  edi.    Bu 
olim  temperamentning  asosida  qon  aylanishi  (jumladan,  qon  tomirlari  kengligi 
va  tarangligi,    ularning  bo’sh  joyi  diametri,  yurakning  shakli  va  hokazolar) 
xususiyati yotadi deb yozgan edi.  
       Nemis  psixiatri  E.  Krechmer  individning  psixik  tuzilishi    tana  tuzilishiga, 
tananing  umumiy  konstruksiyasiga  to’g’ri  keladi,  degan  edi.  Sezilarli  psixik 
aktivlikka  ega  bo’lgan,  atrofda  bo’layotgan  voqyealarga  tez  munosabat 
bildiruvchi, 
tassurotlarini 
ha 
deb 
o’zgartirishga 
intiluvchi,  
muvaffaqqiyatsizliklar va ko’ngilsizliklarni nisbatan yengil o’tkazib yuboruvchi, 
jonli,  harakatchan,  ifodali  mimikasi  va  harakatlari bo’lgan  kishi  sangvinik  deb 
ataladi.  
       Yuragi keng, barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga, doimiy va chuqur his-
tuyg’ularga,  harakatlari  va  nutqi  bir  xil  maromda  bo’lgan,  ruxiy  xolati  tashqi 
tomonda ifoda etiladigan kishi xolerik deb ataladi.  
        Ta’sirchan,  chuqur  kechinmali,  gap  ko’tara  olmaydigan,  ammo  atrofdagi 
voqyealarga  unchalik  e’tibor  bermaydigan,  o’zini  tuxtata  oladigan  harakatlar 
qiladigan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar melanxolik deb ataladi.  
         Aslida  odamlarni  to’rtta  tip  bo’yicha  taqsimlash  mumkin  emasligi 
tushunarli.  Temperamentning  turli-tumanligi  to’g’risidagi  masala  fanda  hali 
batafsil hal qilingan emas. 
          Temperamentning  nerv-fiziologik  mexanizimini  ilmiy  asosda  tushuntirib 
bergan kishi I. P. Pavlov bo’ldi. U o’z umrining ko’p qismini oliy nerv sistemasi 
faoliyatini  o’rganishga  bag’ishladi.  Uning  tadqiqotlari  natijasida  odamdagi 
individual  farqlar  asosida  qo’zg’alish  va  tormozlanish  o’rtasidagi  vazminlik 
yotishi aniqlandi.  
       Nerv sistemasi kuchi tipning eng muhim ko’rsatkichdir.  
       Nerv faoliyatining tipi-organizimning tabiiy xususiyatidir. U nasliydir, lekin 
butunlay  o’zgarmas  hisoblanmaydi,  u  rivojlanishda  va  ma’lum  darajada 
atrofdagi sharoit, muhit ta’siri tufayli o’zgaradi.  
Temperament  tiplarining  kelib  chiqishida,  yuqorida  aytganimizdek,  irsiyat 
asosiy  rol  uynaydi.  Agar  irsiy  fiziologik  xususiyatlari  bir  xil  bo’lgan  bitta 
tuxumdan 
paydo 
bo’lgan 
(gomozigot) 
egizaklarning 
temperament 
xususiyatlarini  irsiy  fiziologik  xususiyatlari  unchalik  bir  xil  bulmagan,    ikkita 
tuxumdan paydo bo’lgan (geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari 
bilan  solishtirsak,  bu  narsa  juda  yaqqol  ko’rinadi.  Getrozigot  egizaklarga 
qaraganda  gomozigot  egizaklar  temperamentlari  xususiyatlarining  uxshashlik 
darajasi  shunchalik  ortiqki,  temperamentning  irsiyat  yo’li  bilan  berilishi 
imkoniyati 85% ga tengdir.  
       Garchi  temperament  tiplari,    umuman  olganda,    irsiyatga  bog’liq  bo’lsada, 
temperamentning  ayrim  xususiyatlari  hayot  sharoitlari  va  tarbiyaga  bog’liq 
xolda ma’lum darajada o’zgaradi.   
       Temperamentning  ayrim  xususiyatlarining  hayot  sharoitlari  va  tarbiyaga 
bog’liq xolda o’zgarishini temperament tiplarining  voyaga yetishidan farqlash 
lozim.  Temperament tipi unga xos bo’lgan barcha xarakterli xususiyatlari bilan 
birga,    tug’ilish  chog’idan  boshlab  yoki  ma’lum  yoshda  birdan  paydo  bo’lib 

---

 
112 
qolmaydi.  Nerv  sistemasining  voyaga  yetishidagi  umumiy  qonuniyatlari 
temperament tipining voyaga yetishiga ham ta’sir qilib,  izini qoldiradi.   
        Ma’lum  temperament  tipining  asosiy  xususiyatlari  birdaniga  hammasi 
nomoyon  bulmaydi,    balki  yoshga  qarab  sekin-asta  nerv  sistemasining  voyaga 
yetishi bilan bog’liq xolda nomoyon bo’ladi.  Bu jarayonni biz temperamentning 
voyaga yetishi deb ataymiz.  
         Yoshlar  kasb  tanlayotganda  temperament  xususiyatlari  hisobga  olinishi 
lozim.    Masalan,    xozirgi  zamon  texnikasida  melanxologik  uchun  kiruvchi 
samolyotda  uchuvchi  bulish  nihoyatda  kiyin  yoki  bunday  kishilarga  tusatdan 
paydo  bo’ladigan  avariya  xavfi  o’z  vaqtida  reaksiya  qilishi  lozim  bo’lgan 
murakkab  energosistemalarda  ishlash  og’irlik  qiladi.    Odamning  psixik 
xususiyatlariga  nisbatan  faoliyatning  shunday  yo’l  bilan  tanlashni  kasbga 
yo’naltirish deb ataladi.  
        Temperament  tiplari  xususiyatlarini  mumkin  qadar  o’quvchilar  tarbiyasi 
jarayonida  ham  hisobga  olish  zarur.    Masalan,    melanxolik  o’quvchini 
harakatlari  uchun  keskin  koyish  uning  ruxini  tushurib  yuboradi.  O’ziga 
ishonmvaligini  yana  orttirib  yuboradi  va  o’z  kuchiga  shubha  bilan  qaray 
boshlaydi.   
        Yuqoridagi  usullarni  sangvinikka  nisbatan  ishlatib  bo’lmaydi.    Chunki  u 
boshidan  kechirgan  kungilsiz  voqyealarni  tez  esdan  chiqarib  yuborishi  va  o’z 
kuchi,  qobilyatlariga  ortiqcha  baho  berishga  moyildir,  Salbiy  bahoga  nisbatan 
qattiqlik  va  talabchanlik  unga  ijobiy  tasir  ko’rsatishi  mumkin.    Temperament 
xususiyatini hisobga olgan holda xuddi shunday individual munosabatda bo’lish 
mehnatni  tashkil  qilishda,    sportchilarning  mashqlarida  va  faoliyatning  boshqa 
turlarida ham bo’lishi mumkin va zarur.  
 
Nihoyat,  faoliyat talablariga temperamentni moslashtirishning asosiy eng 
unversal  yo’li  individual  ish  uslubining  tarkib  topishidir.  Mehnat  faoliyatidagi 
ayni  bir  vazifa  va  talablar  har  turli  usullar  va  yo’llar  bilan  bir  xil  samarali 
amalga oshirilishi  mumkin.   Faoliyatning  indvidual uslubi  deganda  biz  mazkur 
odam  uchun  xarakterli  bo’lgan  va  samarali  ishlashi  uchun  maqsadga  muvofiq 
bo’lgan  harakatlar  va  yo’llarning  individual  sistemasini  tushunamiz. 
Faoliyatning  indvidual  uslubi  odamda  o’z-o’zidan,  stixiyali  ravishda  paydo 
bo’lmaydi. U ta’lim va tarbiya jarayonida tarkib topadi.  Individual uslub tarkib 
topishining  birinchi  kurtaklari  bog’cha  yoshidagi  katta  bolalarda  o’yin 
xarakteridagi amaliy masalalarni yechishdayok ko’rina boshlaydi.    
 
Faoliyatning  indvidual  uslubini  tarbiyalash  ishlari  asoslanadigan  qator 
alohida  psixologik  va  pedagogik    prinsiplar  mavjuddir.  Ta’lim  va  tarbiyaning 
asosiy  vazifalaridan  biri  shundan  iboratki,    indvidual  uslubni  tarkib  toptirish 
yo’li bilan odamning temperamentini faoliyatning obyektiv talablariga yaxshilab 
moslashtirishdan iboratdir.