Psixologiya pániniń predmeti hám rawajlaniiw tariyxi. Ulıwma psixologiyanıń predmeti hám wazıypaları

3. Shıǵıs oyshıllarınıń psixologiyalıq kózqarasları: Psixologiyanıń pán sıpatında rawajlanıwına áyyemgi alım – oyshıllardan Al Xorazmiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr – Farabiy, Abu Rayxan Beruniy, Alisher Nawayı dáslepki faktlerdi úyrenip óz shıǵarmalarında keltirip ótken.
Xorazmiy - Turannıń pútkil dúnyaǵa belgili alımlarınan biri Muhammed Ibn Musa Xorazmiy bolıp, ol shama menen 783 – jılı tuwılıp, 850 – jılı Baǵdadta qaytıs bolǵan. Onıń atın tariyxta qaldırǵan miynetlerinen biri «Al muqabama» bul miynet Batıs hám Shıǵıs alımlarına algebra páni boyınsha xızmet etedi. «Algoritm», «Algebra» degen atamalar Xorezmiydiń atı menen baylanıslı. Xorazmiy sezimlik hám aqılıy biliwdiń ózine tán ózgeshelikleriniń mánisin, óz – ara baylanısın aytıp ótedi. Aqılıy biliw sezimsiz bolmaydı. Sezimlik biliw barlıqtıń sırtqı tárepleri haqqında bilim beriw ózegi. Aqılıy biliw járdeminde insan nárse hám hádiyselerdiń quramalı ishki dúzilisin, áhmiyetin, nızamlılıqların bilip aladı.
Mussa Xorazmiydiń shıǵarmaları jaratqan táliymatı psixologiyalıq, filosofiyalıq kózqarasları házirgi dáwir ushın úlken ǵáziyne, erkinligini ushın xızmet etetuǵın biybaha ruxıy baylıq bolıp tabıladı.
Abu Nasr al Farabiy at Turkiy. Ullı oyshıl al Farabiy (870 – 950) Arıs dáryası suwınıń Sırdáryaǵa quyatuǵın jerinde jaylasqan Farap awılında tuwılıp ósedi.
Pútkil dúnyaǵa belgili ullı alımlardıń biri Abu Nasr Farabiy 870 – jılı Forob awılında dúnyaǵa kelgen. Aristotelden keyingi ekinshi muǵallim, Shıǵıs Aristoteli degen at penen tanılǵan. Farabiy biliwde eki basqıshtı sezimlik hám aqılıy biliwdi ayıradı, sezimlik biliw barlıqtıń sırtqı qásiyetleri haqqında bilim beriw ózegin, aqılıy biliw sezimlik biliwsiz payda bolmaydı deydi. Farabiy insan onıń seziwi aqılı materiallıq dúnya rawajlanıwınıń ónimi dep esaplaydı.
Abu Ali Husayn ibn Abdulla ibn Hasan ibn Ali ibn Sino. Ullı hákim, alım hám filosof Abu Ali ibn Sino (980 – 1037) Buxara qalasına jaqın Ápsana awılında tuwıladı.
Abu Ali Ibn Sino «Shayxur Rais», «Olimlar olimi» pútkil dúnya iliminiń úlken wákili. Ibn Sina seziwdi sırtqı hám ishki seziwlerge bóledi. Sırtqı seziwler insandı sırtqı dúnya menen baylanıstıradı. Ishki seziwler aqıl oylawı eslep qalıwı, úlken áhmiyetke iye ekenligin aytıp ótedi.
Ibn Sina miydi barlıq seziwlerden barıwshı nervler orayı ulıwma insan nerv sistemasınıń orayı ekenligi haqqındaǵı táliymatın alǵa súredi. Organizmde júz berip atırǵan prosessler menen sonıń ishinde nerv sisteması menen kóplegen emosional jaǵdaylar, stressler baylanıslı. Birinshilerden bolıp bunı X ásirdiń belgili ilimpazı Ibn Sina dáliyllegen. Psixiologiyalıq qubılıslardıń fiziologiyalıqlardan ǵárezliligin izertley otırıp, zamanagóy psixologiyada «assosiativ eksperiment» dep atalǵan metodikanı islep shıqtı. Bul eksperiment adam ushın emocional áhmiyetli bolǵan sóz yamasa oy, dem alıw, puls, reaksiya waqtı hám taǵı basqanı payda etetuǵınlıǵın anıq kórsetti. Bul faktke belgili shınlıq detoktorları da qurılǵan, bunda somatikalıq prosesslerdegi burılıw (qıysayıw), ótirik juwaplardı diagnostikalaydı.
Ibn Sina sonday – aq, «eksperimental nevroz» dep atalǵan qubılıstı izertlewdi aldın – ala sezgen, tájiriybeni ótkergen.
Eki qoyǵa birdey ot – shóp berildi. Biraq birinshisi normal jaǵdayda, al ekinshisi bolsa qasına qasqır baylanǵan jaǵdayda awqatlanǵan. Qorqıw bul qoydıń minez – qulqına hám as sińiriwine tásir etti. Ol birinshi qoy menen teńdey awqatlansa da, tez arada júdá azıp, ólip qaldı. Solay etip, tereń somatikalıq qozǵalısta qarama – qars emosional táshwishlerdiń (awqatqa talap bir tárepten, ekinshi tárepten – qorqıw) rolin anıq kórsetken.