|
Birinshi dáwir psixologiyalıq bilimler filosofiya iliminiń quramında rawajlandı.
Bul dáwir (b.e.sh VI – XIX ásirdiń ortası) 2,5 mıń jıldı óz ishine aladı.
Ekinshi dáwir psixologiya óz aldına ilim, pán sıpatında rawajlanıwı, 100 jıldı (XIX ásirdiń ortasınan házirgi biziń kúnimizge shekemgi) óz ishine aladi. Belgili psixolog G. Ebbingauze aytqanınday: «Psixologiya uzaq ótmishke iye, biraq onıń tariyxı júdá qısqa» – degen edi. Bul eki dáwirdi bóliwde anıq tiykar joq, tek olardıń kriteriyaları anıq, biraq olardıń arasındaǵı parıqlar júz jıldı óz ishine qamtıydı.
Psixika haqqındaǵı birinshi túsinikler animislik sıpatta boldı. Animizm – hár qanday nárseniń janı bar dep túsindiredi. Hádiyseler menen qozǵalıslardıń rawajlanıw sebebi olardıń janlı ekenliginde dep biledi. Bunday kózqaras áyyemgi jámiyetlik qáwimde, ilim payda bolǵanǵa shekem qáliplesken. Áyyemgi jámiyetlik dúzim qul iyelewshilik jámiyet penen almasqanda, filosofiya usı dáwirde Shıǵısta (Eski Hindstan hám Qıtay) hám Batısta (Eski Greciya hám Rim) payda boldı. Psixologiyalıq mashqalalar filosofiyanıń bir bólegi edi. Sol sebepten Shıǵıs hám Batıs ellerinde psixologiyalıq hám filosofiyalıq oy – pikirlerdiń óz – ara tásiri mashqalası tuwıladı. Sebebi xalıqlar arasındaǵı qarım – qatnas, mádeniyattıń óz – ara háreket etiwi xalıqlardıń rawajlanıwında úzliksiz jaǵday bolıp esaplanadı. Degen menen, tariyxıy jaǵdaylar sebepli biziń eramızǵa shekemgi VI ásirge kelip, Eski Greciyada filosofiya payda bolsa da, Vaviloniya menen Eski Mısırda ol qáliplespey qaldı. Bul jerlerde diniy – mifologiyalıq ideologiya boldı. Ilimiy bilimler boyınsha Afrika hám Aldıńǵı Aziyada bir qatar xalıqlar greklerden ozıp ketti. Olarda erterek jazıw belgileri, al Mısır hám Vavilon ruxaniylerinde astronomiyalıq hám matematikalıq bilmler rawajlanǵan edi. Bul bilimler grekler tárepinen ózlestirilip alındı. Tábiyat hám psixika haqqındaǵi ayırım túsinikler Áyyemgi Greciya, Eski Hindstan hám Qıtay filosofiyalıq mekteplerinde bir – birine sáykes keledi. Jannıń kóship júriw ideyası bolsa Eski Hindstan, Áyyemgi Qıtay hám Áyyemgi Greciya oyshıllarına tiyisli. Biraq bul ideyalardıń sáykesligi olardıń Eski Greciyaǵa Hindstan hám Qıtaydan kirip kelgenligin dáliyllemeydi. Eski Hindstan filosofiyası pútkil Shıǵıs filosofiyasınıń tiykarı bolǵanın izertlewler dáliyllep berdi. Áyyemgi psixologiya áyyemgi qul iyelewshilik jámiyeti jaǵdayında payda boldı hám rawajlandı. Onı ráhát ómir ideyasına, yaǵnıy dene hám ruwxtıń garmoniyası, tiri saw hám ájayıp denege tabınıw, bul dúnyadaǵı ómirge degen súyispenshilikti úyretetuǵın grek mádeniyatınıń gumanizmi azıqlandıratuǵın edi.
Suw, hawa, ot – bular insanlar hám haywanatlarǵa jan baǵıshlawshı dep esaplaǵan biziń eramızǵa shekemgi 7 – 6 ásirlerde jasap ótken Fales, Aneksimon – 5 ásir, Geroklit – 6 – 5 ásir. Sol dáwirlerde gilozoizm teoriyası (Gilozoizm – grekshe – zat, zol – ómir degendi bildiredi) payda boldı. Bul materiyanıń janlılıǵı haqqındaǵı túsinik edi. Bul túsinik áyyemgi shıǵıs hám greklerde payda bolıp, barlıq materiyanıń janlı ekenligi haqqındaǵı filosofiyalıq ilim XIX ásirdiń ortalarını shekem dawam etip keldi.
Biziń eramızǵa shekem jasap ótken Demokrit, Epikur, Lukriciyler atomizm teoriyasın alǵa súredi. Atomizm – grekshe atomos – bólinbeytuǵın degen mánini bildiredi.
Joqarıdaǵı psixolog alımlardıń pikirleri – organizmniń anatomo – fiziologiyalıq dúzilisi, miydiń dúzilisi sıyaqlı real haqıyqatlıqtı túsindiriw imkaniyatına iye emes edi.
Biziń eramızǵa shekemgi 428 – 347 – jılları jasap ótken Aflotun dualizm teoriyasına tiykar salǵan. Aflotun jannıń dúzilisi haqqındaǵı túsinikti kirgizedi, yaǵnıy: a) aqlıy qabıl etiw; b) erjúreklik; v) arzıw – árman. Bular organizmniń bas, kókirek, qarın boslıǵında jaylasqan dep esaplaǵan.
Aflotunnıń shákirti Aristotel biziń eramızǵa shekemgi 384 – 322 jılları jasap ótken. Aristotel psixologiyanı ilimiy tiykarda, onı biologiya hám medicina menen baylanıstırıp túsindiriwge erisken.
Aristoteldiń pikirinshe jan bóleklerge bólinbeydi, biraq ol xızmette, seziniwde, háreketke keltiriwde, aqlıy qabıl etiw sıyaqlı qábiletlerde payda boladı.
Psixologiyadaǵı usı barlıq teoriyalar, baǵdarlar tárepinen toplanǵan maǵlıwmatlar búgingi kúngi psixologiyanı payda etti. Usı baǵdarlardıń túrli – túrli metodikaları, metodları, ulıwma psixologiya pániniń predmetin hám onıń izertlew principlerin anıqlap berdi.
XVII ásir biologiya hám psixologiya pánleriniń rawajlanıwı ushın ayrıqsha dáwir bolıp esaplanadı. Francuz alımı Dekart tárepinen, júrek bulshıq etleriniń xızmeti qan aylanısınıń ishki mexanizmi menen basqarılıp atırǵanlıǵı haqqındaǵı pikirler úlken rol oynadı.
XVIII ásirge kelip nerv sistemasın úyreniwde úlken jetiskenliklerge erisildi, bunıń nátiyjesinde psixika miydiń funkciyası ekenligi haqqındaǵı táliymat payda boldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
