Psixologiy asi

uy, voda, havo, zima, qog'oz, tram, barg va
h.k.)
ni yodlash va qayta esga tushirish so'raldi. Tajriba bir necha bor 
qaytarildi. Talabalar yodlagan va qayta esga tushirgan o'zbek va rus 
tilidagi so'zlar soni deyarli bir xil bo'lib chiqdi (17-rasm). Faqat o'zbek 
tilidagi so'zlar 
(A),
o'zbekcha-ruscha aralash so'zlar (
B
) va faqat ruscha 
so'zlar (
V)
bi’an o'tkazilgan tajribada nani natijalar deyarli bir xil bo'ldi. 
D em ak, aynan o 'zb ek va rus tili bilan b o g'liq b o 'lg an m ana shu 
tadqiqotda qisqa muddatli xotira uchun tilning ahamiyati aniqlanmadi. 
Biroq bu yerda rus tilidagi so'zlar tanishligi va tushunarli ekanini ham 
e’tiborga olish kerak.
4.5. Xotira mexanizmlari
Xotira bosh miyaning umumiy funksiyasi bo'lib, uni ta ’minlashda 
deyarli barcha analizatorlar va miyaning barcha tuzulmalari ishtirok 
etadi. Tadqiqotchi olimlar fikricha, insonning asab tizimida sekundiga 
3 mlrd.ga yaqin im pulslar paydo bo'lib turadi. Shulardan 2 mlrd.ga 
yaqini miyaga ko'ruv analizatorlari orqali tushadi. Xotira mexanizmlari 
haqida juda ko'p ta ’lim otlar mavjud bo'lib, ularning deyarli barchasi 
xotira m exanizm larining sirlarini to 'la^ to 'k is ochib bera olm aydi.
90

---

Hozirgi kunda nuklein kislotalarning irsiy axborotni saqlash va irsiy 
belgilarni uzatishda tutgan o ‘rni beqiyosligi tasdiqlangan. Ayniqsa, 
RN K xotira ja ra y o n id a bevosita ishtirok etadi, uni ayrim olim lar 
sp e tsifik p r o te in la r k o ‘rin ish id a g i n e v ro n a l tu z ilm a la r ic h id a 
o ‘rn a s h g a n , deb h is o b la y d ila r. T a d q iq o tc h ila r fik rig a k o ‘ra, 
lip o p ro te in la r « x o tira m o d d asi» s a n a la d i. O lim la r ana shu 
m oddalarning m itox on driy alar, yadrocha va h ujayraning boshqa 
b o 'lim la rid a k u z a tilu v c h i fizik -kim y ov iy x o ssa larin i o ‘rg an ib , 
n ey ro n d an keluvchi ax b o ro tg a b irin ch i n av b atd a m ito x o n d riy a 
rib o n u k leo tid lari ja v o b berishini isb o tlashg an . M a ’lum ot q abul 
qilingandan s o ‘ng neyronlarda turli xil kimyoviy o'zgarishlar sodir 
boMadi, y a ’ni h ujayra y adrosi biologik faol b o 'lg an m od dalarn i 
sitoplazmaga otib chiqaradi. Shunday qilib, neyron axborotni qabul 
qilar ekan, shu zahotiyoq uni yodda qayta ishlab chiqadi. Olimlar 
fik rich a, q a b u l q ilin a y o tg a n h ar q a n d a y ax b o ro t so f kim yoviy 
jarayonlar hisobiga emas, balki hujayra yadrosi xromosomalari ayrim 
sohalari konfiguratsiyasining o'zgarishi hisobiga yodda qoladi. Hozirgi 
v a q td a ilm -fan x o tira n i gistok im y ov iy va geu etik ta d q iq etish 
darajasiga yetdi. Bu istiqbolli yo'nalishlardan biridir.
Taniqli neyroxirurg U. Penfild (1959) miya p o 'stlo g 'in i maxsus 
elektrodlar bilan ta ’sirlantirib, xotira mexanizmlarini va uning patolo- 
giyasini o'rgangan va qiziq m a’lumotlar to'plagan. Tajriba paytida bemor 
avval bo'lib o'tgan, lekin unutib yuborgan voqealar haqida gapirgan va 
bular keyinchalik to 'g 'ri bo'lib chiqqan. Shuningdek, miya po'stlog'ining 
muayyan sohasiga elektr bilan ta ’sir ettirilganda, bemorning xotirasida 
bir zam onlar cherkovga borgani tiklangan. Ana shu soha takroran 
ta ’sirlantirilganda, yana xuddi shunday eslash paydo bo'lgan. Xotira izlari 
ana shunday faollashuvi miya po'stlog'ining o'ng yoki chap chakka sohasi 
ta’sirlantirilganda sodir bo'ladi.
Bu ta d q iq o tlar natijasida bosh miyaning chakka bo'lim lari xotira 
jarayonining asosini tashkil qiladi, degan fikr kelib chiqmasligi kerak, 
alb a tta . Bosh m iya k a tta yarim sh a rla ri p o 's tlo g 'in in g k o 'p g in a
sohalari x otira ja ra y o n id a ishtirok etadi. A.R. Luriyaning (1959—
1973) xo tirani o 'rg an ish bo'y ich a neyropsixologik tajrib alari buni 
isbotlab bergan. Shuningdek, hayvonlarda chakka bo'lakchasi olib 
tash lang and a, x o tira buzilishlari ro 'y berm agan, u lar o 'rg atish g a 
qobiliyatli b o 'lg an .
Bosh m iyaning chap va o'ng yarim sharlarining xotira va boshqa 
psixologik ja ra y o n la rd a ishtirokini a lo h id a o 'rg a n ish m aqsadida 
K aliforniyadagi texnologiya in stitu tid a m ushuklarda qiziqarli bir 
tajrib a o 'tk a z ilg a n (R . Sperri, 1964). M u sh u k lard a ham k o 'ru v
91

---

в