Psixologiy asi

16-rasm. Diqqatni tekshiruvchi va chmiqtiruvchi mashq-rasm. Qisqa vaqt ichida 1
dan 90 gacha boMgan raqamlarning barchasini tartib bo'yicha toping.
4.4. 
Xotira haqida tushuncha
O'tmishda idrok qilingan narsa va hodisalarni, tajribani eslab qolish, 
esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi ruhiy jarayonlarga xotira 
deb aytiladi. Har qanday kechinmani, har qaysi ta ’sirni odam qisqa yoki 
uzoq vaqt mobaynida, ana shu voqealar «izi» ko'rinishida yodda saqlab 
qoladi. Biz so'z va iboralar, shuningdek, tasavvurlar holida tiklanishi 
mumkin bo'lgan obrazlarni eslab qolamiz va xotirada saqlab yuramiz.
Xotiraning uchta asosiy funksiyasi farq qilinadi: eslab qolish (esda olib 
qolish), esda saqlash va esga tushirish. Shuningdek, unutish ham xotira 
jarayonlaridan biri hisoblanadi. Eslab qolishda izlar orasidagi muvaqqat 
alo q alar muhim aham iyat kasb etadi. Bu m uvaqqat alo q alar yoki 
assotsiatsiyalar shartli refleksning bir turi hisoblanadi. Masalan, bolaga 
notanish narsa, deylik ko'zoynak, birinchi bor ko'rsatilsa, uning nomini
85

---

aytib bera olmaydi. Lekin u avval ko'zoynakning tuzilishi haqida eshitgan 
bo'lsa, bu m a’lumot miyada xotira izlari sifatida saqlanib qoladi va unga 
k o ‘rsatilgan ko'zoynakning nomini aytib bera oladi. Chunki ko'rish 
obrazi va «ko'zoynak» so'zidan paydo bo'lgan miyadagi izlar orasida 
shartli reflektor bog'lanishlar, ya’ni assotsiatsiyalar paydo bo'ladi va 
buning natijasida buyumning nomi xotirada qayta tiklanadi. Demak, 
xotira jarayonida assotsiatsiyalarning roli juda kattadir. Assotsiatsiya so'zi 
lotincha «associo» so'zidan olingan bo'lib, birlashtirish, bog'lash degan 
m a’noni anglatadi.
Esda olib qolish muddatiga qarab qisqa va uzoq muddatli xotira farq 
qilinadi. Har qanday axborot avvaliga qisqa muddatli xotira sifatida 
saqlanadi. Agar miya tuzilmalarida m a’lumot zarurligi to'g'risida «qaror» 
qabul qilinsa, u uzoq m uddatli xotiraga aylanadi. Aks holda, qisqa 
m uddatli xotiraligicha qolaveradi, y a’ni axborot m iyadan o'chirib 
yuboriladi. Xotiraning asosiy turlari 1-jadvalda keltirilgan.
Qisqa muddatli xotirada axborot bir necha sekunddan bir necha 
minutgacha saqlanadi. Qisqa muddatli xotiraning uzoq muddatliga o'tishi 
axborotning naqadar zarurligiga ham bog'liq. M asalan, biz telefon 
raqamlari bitilgan kitobga qarab, o'zimizga kerak bo'lgan raqamlarni 
topib teramiz. Agar bu raqam javob bermasa yoki bir marta gaplashgach, 
o'sha raqamga qaytishning zarurati bo'lm asa, biz uni uzoq muddat 
xotiramizda saqlab qololmaymiz. Keyinchalik bu raqamni eslash uchun 
yana telefon kitobini varaqlashga to'g'ri keladi. Mabodo, odam ushbu 
telefon raqamini uzoq vaqt eslab qolsa, demak, shu raqam bilan bog'liq 
bo'lgan m a’lumot o'sha odamda qiziqish uyg'otdi va bu raqam uzoq 
muddatli xotiraga aylandi.
Nemis