Yurak ritmining psixogen buzilishlari
Y u rak ritm in in g psixogen b u zilish lari, o d a td a , y u rak urishining
tezlashuvi bilan ifodalanadi. Bu paytda yurak urishlari bir daqiqada 100
dan 120 gacha yetadi va k o'pincha o'lim vahimasi bilan kechadi. Bunda
bem orlar yurakning har bir urishini aniq sezib turadi. Nafas yetishmaydi,
sovuq terga botadi, oyoqlari titraydi va bemor, odatda, yotib oladi. Y urak
ritmining psixogen buzilishlari jism oniy zo'riqishlardan emas, balki hissiy
zo'riqishlardan so'ng paydo bo'ladi.
A ffe k tiv -ip o x o n d rik b e m o rla r o 'z la rin in g o d a td a g i ishlash yoki
yashash uslubini o'zgartirishsa, uzoq vaqt transportda yurishsa yoki hissiy
va aqliy z o 'riq ish la rg a olib keluvchi h a r q an d ay v aziyatlarda yurak
u r is h la r i te z la s h ib k e ta d i. U la r y o z n in g issiq k u n la r in i yom on
o 'tk az ish ad i, doim o salqin jo y g a intilishadi, asosan kunning ikkinchi
yam iida y urak urishi kuchayadi va nafas yetishmaydi. O vqat (ayniqsa,
xam ir ovqat) ni to 'y ib yeyish, m ehm onda uzoq vaqt qolib ketish ham
yurak urishining kuchayishiga olib keladi. Psixogen taxikardiyalarda EKG
da organik o'zgarish lar kuzatilm aydi. Bem orlarda sim patik tonusning
oshishi sin u sli ta x ik a rd iy a , p a ra s im p a tik to n u sn in g oshishi sinusli
bradikardiya bilan namoyon bo'ladi. O datda, bradikardiya kam uchraydi
va qon bosim ining tushib ketishi, bosh aylanishi, ichak peristaltikasining
191
kuchayishi bilan kechadi. Bu bem orlarda yurak sohasi «qotib qolgandek»,
yurak urishdan «t xtagandek» tuyuladi, nafas yetishmaydi, b o ‘g‘ilib
y o rd am g a c h a q ira b o sh lay d i. Y u ra k u rish in in g fu n k sio n a l tarz d a
o'zgarishi affektiv holatlarda k o ‘p kuzatiladi. Psixogen taxikardiya unga
q arsh i d o rila r bilan d a v o la n g a n d a emas, balki sedativ d o rila r yoki
antidepressantlar berilganda kamayadi.
Psevdorevmatizm
O yoq-qo‘llar va turli b o ‘g ‘imlardagi o g 'riqlardan shikoyat qiluvchi
b e m o rla r so n -s a n o q s iz d ir. «B od» (rev m atizm ) tash x isi q o 'y ilg a n
bemorlarni keyinchalik yana chuqur klinik va laborator tekshiruvlardan
o'tkazilganda, ularning deyarli yarm ida bu og'riqlar nevrogen xususiyatga
ega b o 'lib chiqqan. Hozirgi gipodinam iya asrida artralgiyalar dolzarb
m uam m o bo'lib, niqoblangan depressiyaning yaqqol, ham m avaqt ham
aniqlash qiyin b o 'lg a n b elgilaridan biri b o 'lib qo lm oqda. Suyak va
b o 'g 'im la r d a k u z a tila d ig a n va h a d e g a n d a o 't ib k e ta v e rm a y d ig a n
artralgiyalar, od atd a, boshqa psixonevrologik sim ptom lar bilan birga
kechadi. A ksariyat atoqli nevrologlar «serebral revmovaskulit» tashxisini
q o'yish k o'pchilik shifoxonalar, ayniqsa, poliklinikalarda o dat tusiga
aylanib ketganini, buning uchun bosh, yurak sohasi va bo'g'im lardagi
og'riqlarning o'zi yetarli emasligini, bu belgilar nevrotik xususiyatga ega
bo'lishi m umkinligini ta ’kidlab o'tishgan. B a’zi m a’lum otlarga k o 'ra,
p o lik lin ik a la r va s ta tsio n a rla rd a «revm ovaskulit» va «revm okardit»
tashxislari 50-60 foiz hollarda n o to 'g 'ri bo'lib chiqqan. Hozirgi davrda
ham bu m uam m o dolzarb b o 'lib qolm oqda. B a’zan anam nezida bod
kasalligi mavjudligini asos qilib ham da psixogen xususiyatga ega bo'lgan
bosh og'riqlar, psevdonevrologik, psevdokardiologik belgilar va EEG,
R E G dagi funksional o'zgarishlarga qarab, aniq ifodalangan nevrologik
belgilarni topm asdan, eksperim ental va gistom orfologik tekshiruvlar
o 'tk az m asd a n , jiddiy xulosalar qilib, klinik tashxis q o 'y ish holatlari
kuzatilib turadi. XX asrning 70-yillarida aksariyat nevrologlar serebral
rev m o v ask u litd a bosh m iya qon to m irla ri va uning a tro fid a g i nerv
to 'q im alarid a chuqur organik o'zgarishlar kuzatilishi va aniq ifodalangan
nevrologik belgilar aniqlanishin i k o 'rs a tib o'tish g an . H ozirgi kunda
n e v ro lo g la r «serebral rev m o v a sk u lit» a ta m asi m av h u m tu sh u n c h a
ekanligini aytishm oqda, chunki u bosh miya qon tom irlarida kechadigan
organik o'zgarishlarni va shu sababli kelib chiqadigan klinik sindrom larni
aniq ta ’riflab bera olmaydi.
P six o g e n o g 'r iq l a r f a q a t b o 'g 'i m l a r d a k u z a tilm a y , su y a k va
m ushaklarga tarqab, bemorning h arakat qilishiga butunlay xaiaqit berishi
192
mumkin. Uzoq vaqt bir xil holatda turib qolish, stanok yonida bir necha
soat tik turib ishlash bemor oyog‘idagi og'riqlarni kuchaytiradi. «Ikkala
oy o g ‘imga xu dd i tosh osib q o ‘ygandek, y u ray o tg a n d a o y o q larim n i
q im irla ta olm ay m an , q a d a m tash la g an sayin yurishim q iy in la sh ib
boraveradi», deb shikoyat qiladi bemorlar. Bunday bemorlar, k o ‘pincha,
« o y o q d a v e n o z qon a y la n is h in in g b u z ilish i» x u lo sa s i b ila n
angioxirurglarga yuboriladi. Ular bu yerda davolanadi yoki yana qay ta’ Ian
«nevroz» tashxisi bilan nevropatologga yuboriladi. Psixogen artralgi} alar
va mialgiyalar uchun og'riqlarning ko'chib yurishi ju d a xosdir. Bu k o ‘chib
yurish aniq b ir nerv tolasi b o ‘ylab em as, balki b e ta rtib y o 'n a lish d a
nam oyon bo'ladi: og‘riq b o ‘g‘imdan yuqoriga yoki pastga, b a ’zan boshqa
sohalardan b o 'g 'im tom onga qarab yo'naladi. Bemor o ‘z og'riqlariga
ta ’rif berayotganda, hech joyi og'rim ay turadi yoki og'riqlam i sezmaydi.
Bemor shikoyatlarini aytib bo'Igandan so‘ng doktor tekshirishga kirishsa.
o g ‘riq yana p ay d o b o ‘ladi. Bunga psixogen o g 'riq la r bilan organik
xususiyatga ega b o 'lg an og 'riq larn i qiyoslash paytida, alb atta, e ’tibor
berish kerak.
Psixogen artralg iy alard a b o 'g 'im la rd a shish paydo b o 'lib , hattoki
atrofiga suyuqlik to 'p lan ish i m umkin. Bu holat o g 'riq kuchli b o 'lgan
paytlarda yuz beradi. Shunisi e’tiborliki, bu « o 'tk ir b o 'g 'im sindrom i»
affektiv b u z ilish la rd a an iq bir v a q td a ro 'y b e ra d i, y a ’ni b e m o rlar
navbatdagi xurujning vaqtini aniq aytib bera olishadi (masalan, har uch
kunda, har haftada). Y allig'lanishga qarshi davo choralari o'tkazilm asa-
da, bu sindrom o 'tib ketadi. B a’zan tashxis tasd iq lan m asd an , faq at
og'riqning kuchini asos qilib olib, b o 'g 'im b o'shlig'idan suyuqlik olinadi
va un in g ich ig a g o rm o n y u b o rila d i. Bu m u o la ja ik k i-u c h m a rta
tak ro rlan g an d an so 'n g o 't a toza b o 'lg an b o 'g 'im yorig 'ig a infeksiya
tushib, haqiqiy yallig'lanish jarayoni boshlanib ketishi m umkin.
B a’zi hollarda artralgiyalarning sababi affektiv buzilishlar ekanligi
aniqlanmasdan, konservativ usul yordam bermagach, bem orlarga jarrohlik
usullari tavsiya qilinadi. XIX asrning m ashhur nevrolog olim laridan biri
Oppengeym (1894) shunday bir voqeani misol keltiradi: «Tizza bo'g'im ini
rez e k siy a q ilis h ta v s iy a q ilin g a n b ir b e m o rn i j a r r o h l a r d a n biri
operatsiyadan oldin m enga m aslahatga yuborgan ekan. Ik k ita q o'ltiq
hassada kirib kelgan bemor biroz vaqtdan so'ng ularni q o'lida ushlab,
m ening xonam dan o 'z i yurib chiqib ketadi. C hunki unda b o r-y o 'g 'i
«b o 'g 'im nevrozi» edi, xolos».
Xuddi shunga o'xshash voqea bizning tajribam izda ham ro 'y bergan.
Viloyatdan A. ismli 15 yashar qizni travm atologiya-ortopediya bo'lim iga
davolan ish ga y uborishadi. B em orning hech joyi o g 'rim a sd i, u faqat
tizzalarini buka olm as edi, xolos. K asallikning boshlanganiga uch oy
193
b o 'lib , qilingan barcha ch o ralar yordam berm agani sababli bemorni
Toshkentga davolanishga yuborishadi. Unga turli tashxislar qo'yilgan
edi: «revm atoid artrit», «revmatizm», « b o 'g 'im lar orasiga suyak o'sib
chiqqan» va hokazo. Lekin rentgenogram m ada tizza bo'g'im larida hech
qanday patologik o'zgarish yo 'q edi. Bunga viloyatdagi doktorlar ham
e ’tib o r q ilis h g a n , a lb a tta . L ekin d a v o la s h m u o la ja la ri y o rd a m
berm ayotgani sababli bemorni m arkazga m aslahat uchun yuborishgan.
Bemor tashqi k o 'rin ish id a n ju d a tinch, o'ziga bino qo 'y g an , yoshiga
qaraganda gavdali edi. U ning otasidan (bem or otasi bilan kelgan edi)
qizning xulq-atvori haqida so'raganim izda, qiziga ijobiy t a ’rif bergan
edi: «Uydagi ham m a ishlarni qiladi, onasiga qarashadi, lekin sal erkaroq,
aytganini qildiradi». «Qizda kasallik boshlanishidan oldin ruhiy siqilishlar
bo'lganm i», deb so 'rag an im izd a, otasi « Y o ‘q», deb jav o b berdi. Biz
bemom i xonada yurgizib, kursida o'tqazib va karavotda yotqizib tekshirib
ko'rdik. Bu h arakatlam i u ikkala oyog'ini tizzasida bukm asdan bajardi.
Bemoming otasidan qizning kechqurun uxlaganda oyoqlari qay holatda
bo'lishini bilib berishini so'radik. U viloyatga, qizning onasiga telefon
qilib, qizi kechasi uxlab yotganda, u yoq-bu yoqqa qayrilib yotishini,
b a ’zan esa g'ujan ak b o 'lib olishini bilib berdi. Bizda kasallik psixogen
xususiyatga ega ekanligiga hech qanday shubha qolmadi. Shu zahotiyoq
p s ix o lo g ik s u h b a td a n s o 'n g d a v o la y b o s h la d ik . Bu y e rd a h am
platseboterapiya usulini qo'lladik, ya’ni bemorga «Germ aniyada ishlab
chiqarilgan, tizzani darrov bukib-ochib yuboradigan dorini shpritsga
tortib tizza qopqog'ining atroflariga yuborishimizni» va bem om ing tizzasi
10
daqiqa o 'tg ac h , qizib ketishini, ana shunda uning o 'zi asta-sekin
tizzasini bukib-ochishi kerakligini uqtirdik. X uddi kutganim izdek, 10
daqiqadan so'ng bemor ikkala tizzasining qizib borayotganini aytdi. Biz
unga tizzasini endi bukib-ochishi zarurligini qattiq tayinladik. Bemor
bizning talabim izni bajarib, bemalol xonada yura boshladi.
Ikki kundan so'ng bizga qizning onasi q o 'n g 'iro q qilib, m uhim bir
m a ’lu m o t b erd i. M a ’lum b o 'lish ic h a , qiz o ta sid a n d u g o n asin ik ig a
o'xshash qim m atbaho palto olib berishini so'ragan. Otasi rad javobini
bergan va qizini urishgan. On*si ham otasining tarafini olgan. Qiz yig'lab-
yig'lab uxlab qoladi va ertalab tursa, ikkala oyog'i ham qotib qolgan
b o 'la d i. T ab iiy k i, o ta -o n a qizidagi bu h o latn i kechagi ja n ja l bilan
b o g 'la m a g a n va « Q izim izn in g o y o q la ri sh a m o lla b q o lib d i» , deb
kasalxo n ag a yugurishgan. Bu voqea otasining esidan chiqib ketgan,
o n a s in in g esa fa q a t biz « R u h iy s iq ilis h la r b Im a g a n m i? » deb
so'raganim izdan so'nggina esiga tushdi.
Bunday psixogen buzilishlar yosh bolalarda ham bo'ladi. Uch yoshdan
sal oshgan bola yugurib o'ynab yurgan paytida qattiqroq yiqilib tushadi
194
va chap oyog'ining sonidan lat yeydi. Og'riqdan oyog'ini qimirlata olmay
qoladi, q attiq yig‘laydi. Bolani o 'sh a zahoti kasalxonaga olib b orib,
travmatologga ko'rsatishadi. Oyog'i rentgen qilinganda, bolada suyakning
singan belgilari topilmaydi. Lekin bolaning oyog'i ozgina lat yegan edi,
shuning uchun bolaga og'riqsizlantiruvchi ukollar qilib, lat yegan joyni
bog'lab uyiga jo'natiladi. Bolani bir hafta mobaynida ehtiyot qilish, iloji
boricha oyoq'ini avaylash buyuriladi. Bir hafta doktorning tavsiyalari
bajariladi va bola iloji boricha qo 'ld a k o 'tarib yuriladi. Lat yegan joy
butunlay bitib ketadi. D oktor bog'lamlarni olib tashlaydi va bolani yerga
q o 'y ib «Endi o'zing yur!» deydi. Bola bu iltimosni rad qilib, chinqirib
yig'lab onasiga yopishadi. Onasi bolani k o 'ta rib olgandan so 'n g bola
yig 'lashd an to 'x ta y d i. Bola yiqilganda, nerv tolalari ezilgan b o 'lish i
mumkin, og'riq o'shandan bo'lsa kerak, deb nevropatologga m aslahatga
borish tavsiya qilinadi. Bolani bizga olib kelishadi. Uning injiqligi va
buning ustiga, q attiq q o 'rq q an i bilinib tu rar edi. Uni kursiga o 'tqizib
tekshirayotganda, yig'lab yuborishi, onasining oldiga o'tqizib tekshirganda
esa jim o'tirishi e’tiborimizni tortdi. Chalg'itish uslubiga o'tdik. Bolaga:
«Men tekshirayotganimda sen kursida indamay o'tirsang, mana shu konfetni
olasan», deb uqtirildi (bola uj'da tekshirilayotgan edi). Bola aytganimizni
qildi. T o p sh iriq y an ad a m u rak k ab lash tirild i: «Endi k u rsidan o 'z in g
tushsang, m ana bu o'yinchoqni beraman».
0
‘yinchoq (tank) juda chiroyli
bo'lganidan bola «og'riqni» ham esidan chiqarib, kursidan sakrab tushdi.
«Endi sen m ana shu o'yinchoqni o'ynab tur, biz onang bilan maslahatlashib
olamiz», deb bolaning harakatlarini chekkadan kuzatib turdik. Bola gilam
ustiga cho'kkalab olib, xonaning u yog'idan bu yog'iga g'ildirakli tankni
h aydab rosa o 'y n a d i. O na-bola ketishga shaylanishganda, bola yana
ko'taring, deb onasiga yopishib oldi. Bolaga «Agar sen zinapoyadan pastga
o 'z in g y u rib tu sh sa n g , m en senga b a lk o n d a n m ana sh u k o p to k n i
tashlay m an » , deb v a ’da berdik. Bola besh qavatli uyning beshinchi
qavatidan onasi bilan o'zi yurib pastga tushdi. Koptok balkondan pastga
tashlanganda, dum alab ancha joyga ketib qoldi. Bola xursand bo'lganidan
koptokning izidan yugurib ketdi.
Poliklinika va statsio n arlarda bo'g 'im lard agi o g 'riqlardan shikoyat
qiladigan bem orlarning psixologik statusini yaxshilab tekshirm asdan
kuchli antibiotiklar, gorm onlar, salitsilatlar, fizioterapevtik m uolajalar
bilan uzoq vaqt m uvaffaqiyatsiz davolash hollari uchrab turadi. Bunday
uslubda ishlaydigan vrachlarni m ix kirib yorilgan ballonning teshigini
mixni olib tashlam asdan turib har xil zamonaviy b o'yoqlar va yelimlar
bilan yopishga uringan ustalarga o'xshatishgan. X o'sh, unda qanday qilib
bem orda psixogen artralgiya borligini aniqlash mumkin? G ap shundaki,
h o z irg i d a v rd a p six o g e n a r tr a lg iy a , k o 'p in c h a , ta s o d ifa n y o k i
195
« revm atizm ga» q arsh i d o rila r fo yd a b e ra v e rm a g a n id a n s o ‘nggina
aniqlanadi. Bu davrda bemor deyarli barcha m utaxassislam ing qabulida
boMadi va nihoyat, unda psixogen artralgiya borligi aniqlanadi. Shuning
uchun ham b a’zi mutaxassislar artralgiya aniqlangan bemorlarni psixiatr
yoki nevropatologga k o ‘rsatish zarurligini aytib o'tishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |