Psixologiy asi

12-jadval
P s ix o g e n a s t m a v a b r o n x i a l a s t m a n i n g q iy o s iy b e lg ila r i 
(Z .R . IboduU ayev, 2008).
Psixogen astma
Bronxial astma
• Xuruj stressdan keyin va ko'pincha 
odamlar bor paytda boshlanadi.
• Nafas yoMlari toraymaydi.
• Xuruj kam-kamdan qisqa vaqt 
kuzatiladi.
• Nafas olish qiyin.
• Yuz terisi o'zgarmagan.
• Bo'yin tomirlari bo‘rtib turmaydi.
• Balg'amsiz yo‘tal.
• Auskultatsiyada vezikulyar rafas. 
Emfizema kuzatilmaydi.
• Barmoqlar shakli o'zgarmagan.
• Platseboterapiya yordami katta.
• Xuruj har qanday vaziyatda 
rivojlanishi mumkin (stress, 
allergiya, oMkir infeksiyalar).
• Nafas yo'llari torayadi.
Xuruj bir necha daqiqadan bir
necha soatgacha davom etadi.
• Nafas chiqarish qiyin.
• Yuz va lablarda sianoz .
• Bo'yin tomirlari bo‘rtib turadi.
• Balg'amli yo'tal.
• Auskultatsiyada xushtaksimon 
nafas.
• Emfizema xos.
• Barmoqlar baraban. 
tayoqchalari shaklida.
• Platseboterapiya yordami kam.
Psixogen astm a haqiqiy astm adan nimasi bilan farq qiladi? Psixogen 
bo'g'ilishlar tom oqning qurib qolishi, qichishi, ko'krakning siqilishi, nafas
1%

---

y o ‘llarining torayishi kabi turli xil belgilar bilan kechadi. Psixogen 
b o ‘g ‘ilishlar uchun tik turganda bem alol nafas olish, y o tg an d a esa 
b o 'g 'ilish juda xosdir. Shu narsaga e ’tib o r berish loziniki, b o ‘g ‘ilish 
ch alqancha y o tg an d a paydo b o 'la d i, c h a p va o 'n g tom onga q a ra b
yotganda kuzatilm aydi. Barcha psixogen buzilishlar singari psixogen 
b o 'g 'ilis h la r ham k o 'p in c h a kechasi va tu n d a k u z a tila d i. B izning 
nazoratda turgan bir bemor «tunda doim o b o 'g 'ilib uyg'onib ketsam , 
chalqancha y otgan b o 'la m a n , shun in g uchun uxlam oqchi b o 'lsa m , 
yonboshlab, devorga suyanib yotib olam an», degan edi.
Xuddi affektiv-nevrotik buzilishlaming boshqa simptomlari kabi nafas 
olishning buzilishlari ham unga e’tibor ortiqcha qaratilganda kuzatiladi. 
lektor m a ’ruza o'qiyotgan paytida talabalarga nafas olishlarini nazorat 
qilib turishlarini buyurgan. Ikki-uch daq iqadan so'ng kimning nafas olishi 
qiyinlashganini so'rasa, talabalarning yarm i qo'lini ko'targan. Talabalar 
nisbatan sog'lom guruhga kiradi, demak, bem orlarda bundan ham k o 'p
ko'rsatkich kuzatilishi tabiiy hoi, albatta. Chunonchi, nevrozga chalingan 
bemorlarning ko'pchiligi o'zida kechayotgan holatlarni doim o nazorat 
qilib borishadi.
Ipoxondriyaga chalingan bem orlarning deyarli barchasi doimiy yoki 
vaqti-vaqti bilan bo'ladigan nafas yetishm ovchiligidan shikoyat qiladi. 
S h u n in g u ch u n h am m u ta x a s s is la r n a fa s y e tish m o v c h ilig in i 
ipoxondriyaning asosiy belgisi deb hisoblashgan. «Bo'g'ilib qolish, nafas 
yo'llariga biror narsa tiqilib qolgandek bo'lishi va nafas olish juda og'ir 
ekanligi»dan sh ik oyat qilish, ay n iq sa, y o sh bem o rlar orasid a k o 'p
k u zatilad i. M ab od o, bu belgilar x u ru jsim o n b o 'lsa , b a ’zi hollarda 
bemorlarga «bronxial astma» tashxisi qo'yiladi.
Quyidagi voqea bunga yaqqol misol b o 'la oladi. Bizga 20 yashar yigiini 
ko'rsatishdi. U allergologiya bo'lim ida «bronxial astma» tashxisi bilan 
davolanib kelardi. Bemor juda ozib ketgan, h ar 30 daqiqada qo'lidagi 
berotekni og'ziga sepib nafas olishini osonlashtirardi. Bo'g'ilishning har 
30 daqiqadan so'ng paydo bo'lib turishi bizning e’tiborimizni tortdi va 
qo'yilgan tashxisga shubha uyg'otdi. Bem orning tibbiy anamnezi bilan 
birga, psixologik anamnezi ham o 'rg an ib chiqildi va bo'g'ilish xurujlari 
psixogen xususiyatga ega ekanligi aniqlandi.
Bemor bolalik davridan nimjon bo 'lib , tez-tez kasalga chalinib turgan. 
Oilada yagona farzand bo'lganligi uchun ota-onasi har bir xarxashasiga 
ko'nikib, bajarib kelishgan. Asabi buzilsa, nafasi bo'g'ilgani uchun unga 
psixonevrologik statusi teksh irilm ay « a stm a » tashxisi q o 'y ilib , shu 
paytgacha davolab kelingan. Borib-borib, xurujlam i oddiy dorilar bilan 
to 'xtatish qiyinlashadi va bemorga go rm on al dorilar (berotek) tavsiya 
qilinadi. Lekin bu dorini ham bemor doim o ishlatm agan (ba’zan oylab).
197

---

Bemor yana bir bor tajribali alleigologga ko'rsatildi va «bronxial astma» 
tashxisi inkor qilindi.
Bemorning psixologik statusini yaxshilab o 'rg an ib chiqqanimizdan 
so'ng psixoterapiyada keng tarqalgan «stress terapiya» usulini qo'llashni 
m a’qul topdik. Bemorga «berotekka o'rganib qolsa, erkaklik funksiyasi 
susayishi (bem or yaqinda uylanishi kerak edi) va uylangan taqdirda ham 
farzand ko'rmasligi mumkinligini, shuning uchun ham bu dorini qanday 
bo'Imasin, boshqasiga o'zgartirish zarurligini» uqtirdik. G ap shundaki, 
bemorga berotekni yozgan doktor «M ana shu sening asosiy doring, bu 
a stm a n in g h a r q a n d a y tu rid a o g 'iz g a sep g an z a h o ti b o 'g 'ilis h n i 
to'xtatadi», deb aytgan. Bu yerda shu narsani alohida ta ’kidlash lozimki, 
bo'g'ilishni berotekning kuchi emas, balki dokior aytgan so'zlar («senga 
faqat shu dori yordam beradi») to'xtatgan.
Bemor bilan umumiy til topishgandan so'ng berotekni boshqa doriga 
o'zgartirishga uni ko'ndirdik va maxsus dorini og'izga sepsa bo'ladigan 
idish topib, ichiga hech qanday ta ’si’-ga ega bo'lm agan eritm a quydik. 
Bemorda har yarim soatda xuruj bo'lib turishini e ’tiborga olib, yonimizda 
ikki soatga olib qoldik (tekshirisn p clik lin ik ad a o'tkazilay o tg an d i). 
Bemorda ikki soat ichida to 'r t m arta «astm a» xuruji kuzatildi va biz 
tavsiya etgan «dori» bilan to'xtatikii. Shu yo'sinda astmaning psixogen 
xususiyatga ega ekanligi yana bir bor tasdiqlandi.
Endigi m uam m o bu dorini ham qo'llam aydigan qilish va bemorning 
fikridan «astma» so'zini umuman olib tashlash edi. Bir-ikki kundan so'ng 
uni q ab u lg a c h a q irib h ol-ahvol so 'ra d ik . U o 'z in i ju d a yaxshi his 
qilayotganini va bu dorining nomini so 'rad i. Biz bu «tadqiqotim iz»ni 
uzoq davom ettirib bo'Imasligini, bemor hamma sirdan voqif bo'lib qolsa, 
sog 'lig 'ig a tu zatib bo 'lm as p u tu r yetkazib qo'yishim iz m um kinligini 
angiadik. Bemorga dorini yana bii hafta ishlatish kera 
so'r.g xuruj
paytida tilning tagiga tashlab so'riladigan tabletka berishimizni aytdik. 
Shuningdek, bu dorining afzalliklari ko'pligini, y a’ni yarim soat emas, 
dastlabki kuni bir soat, keyingi kuni ikki soat, qolgan kunlari esa faqat 
kuniga uch m ahal ishlatsa ham bo'lishini tushuntirdik. Bemor bizning 
har bir gapimizni yaxshilab tinglab, tavsiyalarimizga albatta amal qilishini 
aytdi. N atija o'ylaganimizdek bo'lib chiqdi. Keyinchalik bemor butunlay 
«astma» kasalidan xalos bo'ldi.
B a’zan shunday ho d isalar b o 'lad ik i, bem orda b o 'g 'ilis h aniq bir 
sh a ro itd a y u zag a k elad i. B un d ay p a y tla rd a sh a ro itn i o 'z g a rtiris h
bo'g'ilishni kam aytiradi yoki butunlay yo'qotadi. Xorazm viloyatidan 
bizga bir yosh kelinni m asla h atg a olib kelishdi. Bem or tu rm u sh g a 
chiqqanidan so'ng uyida turm ush o 'rto g 'i bilan kelishmay doimo janjal 
ch iq ib tu ra d i. J a n ja l avjig a c h iq q a n d a yosh e r-x o tin ia r b ir-b irin i
198

---

b o ‘g ‘ishgacha borishgan. B orib-borib, yosh kelinda turm ush o ‘rto g ‘i 
ishdan q a y tg a n id an so 'n g b o 'g 'ilis h x u rujlari paydo b o 'la d ig a n va 
tin c h la n tira d ig a n dori ichm aguncha (fa q a t seduksen, uning analogi 
b o ig a n sibazon, diazepam bersa, foyda bermaydi) yoki turm ush o 'rto g 'i 
uydan chiqib ketm aguncha b o 'g 'ilish o 'tib ketm aydi. Bemor barch a 
davolash usullaridan foydalangan (shu ju m lad an , p latse b o te ra p iy a , 
psixoterapiya). Shuning uchun har qanday yangi taklif etilgan usuldan 
bosh to rta r edi. Bemor yoz oylarida tekshirilayotgan edi. Bemorga onasi 
bilan bir oyga daryo bo'yiga borishi, dorilarni esa uyga tashlab ketishi 
zarurligi aytildi. Bu taklifimiz unga m a ’qul tushdi. Ona va qiz daryo 
bo'yidagi uylardan birida ijarada yashay boshlashdi.
O radan bir hafta o'tgach, «bemorning» holidan xabar olgani daryo 
bo'yiga turm ush o 'rto g 'i bilan bordik. Bemorda bo'g'ilish xurujlari daryo 
bo'yiga kelgan kuniyoq to 'x tagan edi. Bemorning turm ush o 'rto g 'ig a
rafiqasidan xabar olgani daryo bo'yiga borib turishni tayinladik. Shunisi 
e ’tib o rlik i, b o 'g 'ilis h x u ru jla ri tu rm u s h o 'r to g 'in i d a ry o b o 'y id a
ko'rgan d a kuzatilmadi. Er-xotinga toza havoda k o'proq b o iishni, boshqa 
joylarda sayr qilib turishning ruhiy salom atlik uchun foydasi kattaligini 
uqtirdik. Bu voqeada bizning e’tiborim izni tortgan narsa platseboterapiya 
va psixofarm akoterapiyaning yordam bermaganligidir. H aqiqatan ham 
ilmiy adabiyotlarda ipoxondrik sindiom larda sedativ dorilar ham m avaqt 
ham yordam beravermasligi haqida yozilgan. Ipoxondriyaga olib kelgan 
asosiy omil yo'qotilm as ekan, uni davolash o 'ta mushkul.
Psixogen b o 'g 'ilish la rn in g yana b ir xususiyati shundan ib o ra tk i, 
bem orlarda doimo chayqalish hissi b o ia d i: ular xuddi o'zlarini transport, 
lift yoki s a m o ly o td a k e ta y o tg a n d e k sezish ad i. B unday b e m o rla r 
m etroning eskalatoridan tusha olm aydilar. Bizning nazoratda turgan 
bemor tunda uxlab yotganida, tez-tez xuddi zilzila boigand ek, seskanib 
uyg'onib ketishini aytgan edi.
B a’zan psixogen b o 'g 'ilish la r xuruji to 'sa td a n , q a ttiq q o 'rq u v d a n
so'ng boshlanadi va g ally u tsin atsiy alar bilan birga kechadi. Bizning 
institutda o'qiydigan talabalarim izdan biri kechqurun derazaga qarab
yotib, qorong'ida nimaningdir aksini k o 'ra d i va q o'rqib ketadi. U ko'zini 
yumsa, ko'ziga har xil narsalar k o 'rin a boshlaydi: qora kalxatlar uchib 
yuradi, ham m ayoq qo ro n g 'i, atro fni fa q a t qo'rqinchli n arsalar o 'ra b
olgan b o ia d i. Buning natijasida n afas ololm ay qiynaladi, b o 'g 'ila d i. 
Biz bem orni bu sim ptom lar boshlangach, ikki kundan so 'n g kuzatdik 
(kechasi soat o'nda). Bemor chuqur depressiya holatida bo'lib, bir xil 
ohangda gapirardi, qattiq q rqqani k zidan bilinib turardi. U bu voqea 
xuddi tushida b oigandek, m abodo uxlab qolsa, yana shunday yomon 
tushlar ko'rishdan qo'rqishini aytdi. Bemor trans holatiga tushirildi va
199

---

quyidagi so'zlar aytildi: