Psixologiy asi

K.Xorni
7.1. Umumiy tushuncha
O ng m uam m osi psixologiyada eng m u ra k k a b m asa lala rd a n biri 
sanaladi. 
Ong 
- obyektiv borliqni aks ettirishning oliy shakli, unga o ‘zini 
va atrof-m uhitni anglash kiritiladi. Ong - odam miyasining funksiyasi 
b o ‘lib, uning yordam ida obyektiv borliq subyektiv aks etadi. Ong o ‘z 
tabiatiga k o ‘ra nihoyatda k o ‘p qirrali, rang-barang, uning turli-tum an 
xossalari mavjud. Shu bois u taraqqiyotning oliy darajasida yuzaga kelib, 
faqat insondagina bo'ladi. H ayvonlarda ong bo'lm aydi.
Odam da ong asta-sekin rivojlana boradi. Yangi tug'ilgan bolada ong 
bo'lm aydi, lekin u ruhan va jism onan ulg'aygan sari rivojlana boradi va 
takom illashadi. Ongga yuqori darajali izchillik xosdir. U doim jadalligi, 
chuqurligi va kengligi bilan boshqa bilish jaray o n larid an farq qiladi. 
Odam hayotining turli davrlarida - o'sm irlik, o 'rta yosh, qarilik chog'ida 
ong turli ko'rinishda bo'lsa-da, u bir butundir.
Y uqorida aytib o'tganim izdek, bilimsiz ong bo'lm aydi, lekin ong va 
bilim ni b ir xil ja ra y o n deb b o 'lm a y d i. B ilim lar h a r doim x o tira d a
t o ‘p lansa-d a, lekin ham m avaq t ham ongda aks etaverm aydi. F a q a t 
bilimlarimizning ayrimlari ushbu paytda ong m aydonida bo'lib, biz ularni 
fahmlaymiz. Bu yerda quyidagi qiyosni keltiramiz: insonda xotira izlari, 
y a ’ni. o 'tg an hayot izlari miya hujayralarida saqlanar ekan, ularni k o 'p
so n li e le k tr c h iro q la rig a o 'x s h a tis h m u m k in .U la rn in g b ir qism i 
yoqilganda tegishli obyektlar va kechinm alar ong nuri bilan yoritiladi. 
Biz bilam izki, bilim lar yaxshi va pux ta b o 'lg a n d a ham ong buzilishi 
m um kin. X otira, fikrlash kabi odam n in g boshqa fazilatlariga baho 
berishda ongning ravshanligiga ishonch hosil qilish kerak. Aks holda, 
bem orda aslida bo'lm agan kasallik haqida n o to 'g 'ri taxmin paydo bo'lishi 
mumkin.
Shunday ekan, ongga o'zini-o'zi anglash, «men» ongi kiradi. «Men» 
degan ong, odatda, bizdan yo'qolm aydi va ancha yaqqol ifodalangan 
bo 'lad i.
Ong bizning ruhiy jarayonlarim iz va hayotiy vaziyatlar dinamikasini 
o'zid a aks ettiradi. Hozir siz - muallim, atrofdagilaringiz - o'quvchilar, 
bugun siz - vrach, ertaga - bemor, bugun siz - m ehm on, ertaga - mezbon
128

---

va hokazo. Bir oz v aqt o 'tg ach , xuddi shu jam o ad a o 'rin alm ashishi 
m umkin. Vaziyatni to 'g 'ri baholay olish va shunga muvofiq o'zini tu ta 
bilish - norm al ong t a ’rifiga m ansub b o'lad i. Ruhiy kasalliklarda esa 
vaziyatni anglash izdan chiqadi.
K o 'p in c h a , b em o r k asalx o n a g a tu sh ib qolib, rasm iy jih a td a n u 
q a y e rd a e k a n in i t o 'g 'r i a y ta o la d i, y a ’ni u n d a jo y g a n is b a ta n
oriyentatsiya buzilm agan bo'ladi. Lekin shu bilan bir qatorda, vaziyatga 
n o lo y iq ta r z d a q u v n o q b o 'l a d i , h a z il-h u z u l q ila d i, h a tto
xursandchilikka sabab bo'lm asa ham q o 'sh iq aytadi. Bu holat vaziyatni 
to 'g 'ri baholay olm aslikka kiradi.
Ongda doimo turgan joyimiz va vaqt aks etib turadi. Es-hushi joyida 
bo'lgan odam ham m avaqt qayerdaligini anglaydi, soat nechaligini, hech 
bo'lm aganda, taxm inan ayta oladi. O'zini qayerdaligini bilishning qo'pol 
buzilishlarida bemor hatto taxm inan qayerdaligini va qancha vaqtdan 
buyon shu yerda ekanligini aytib berolm aydi. A trofdag i narsalar va 
odam larni tanish o 'z m akonini bilishda muhim aham iyatga ega. Taniy 
olishda m azkur hissiyotni o'tm ish izlariga solishtirish va o'xshatish kerak 
bo'ladi. U m um an taniy o'lm aslik mumkin. G oho taniy bilishda adashish 
kuzatiladi: bemor ayol vrachni o 'z otasi deb o'ylaydi. O'zini qayerdaligini 
to 'g 'ri anglash, ko 'p in ch a, vasvasali va gallyutsinator kechinm alarga 
aloqador bo'ladi.
O 'z tanasini his qilish ham ong funksiyasiga kiradi. Odam tanasi faqat 
tashqi olam (ko'ruv, eshituv, hid bilish) dan emas, balki o'zining ichki 
a ’zolaridan ham retseptorlar orqali m a ’lum ot olib turadi, lekin ular 
ongda aks etmaydi. Tashqi olam dan axborot olish va o'zini-o'zi anglash 
doimo ongda aks etib turadi. A na shu jarayonlar natijasida odam his- 
tuyg'u, sezgi, xohish, ehtiyojlarini atrofdagi vaziyat bilan taqqoslaydi. 
Bu ongning eng muhim funksiyasidir.
P six o fizio log lar ongga bosh m iy a p o 's tlo g 'in in g funksiyasi deb 
t a ’rif berishadi. U larn in g fikricha, bosh miya p o 's tlo g 'i va birinchi 
galda ikkinchi signal sistem asi ong uchun, uning rivojlanishi ham da 
saqlanib qolishi uchun hal qiluvchi o 'rin tutadi. M iya ustuni retikulyar 
fo rm a tsiy asi ham ong ja r a y o n id a m uh im o 'r in tu ta d i. R e tik u ly a r 
fo rm a tsiy a ongga t a ’sir o 'tk a z a d i, uyqu va te tik lik n i id o ra etadi. 
Ikkinchi signal sistemasi ongga xos b o 'lg a n o 'z -o 'z ig a hisobot berishni 
t a ’m inlasa, ong faoliyat k o 'rsa tish i uchun zaru r b o 'lg an p o 'stloq nin g 
te tik lik h o la ti re tik u ly a r f o rm a ts iy a n in g fa o liy a ti b ila n uzluksiz 
b o g 'la n g a n d ir.