Psixologiy asi

hayot bor jo y d a stress bor, uning boHmasligi
o ‘lim d egan idir
(G .Sele, 1956). Stress aslida «hayot» tushunchasiga 
ham ohangdir. G. Sele bu m uam m oni ochiq-oydin yoritib berdi. Stress 
inson uchun xavf tug'dirm aydi. Distress xavflidir, chunki u ancha vaqt 
kuchli zo'riqish natijasidir. Stress ijobiy va salbiy xillarga ajratiladi, lekin 
fiziologik n u q ta i n azard an o ig an d a , organizm ning k a tta shodlik va 
qay g 'u g a ja v o b reaksiyasi bir xil b o 'la d i. «Stress kasalliklari» degan 
tu sh u n c h a n o t o ‘g ‘rid ir, « d istress k a s a llik la ri» d ey ilsa, t o 'g 'r i r o q
hisoblanadi», degan edi G. Sele.
G.Sele stressni 3 ta asosiy bosqichga ajratg an va uni quyidagicha 
ta ’rifiagan: birinchi bosqich - xavotirlanish bosqichi. Bu bosqichda qon
123

---

rMoyak
2 7 -ra s m . S tre s s n in g a s a b tiz im i v a ich k i a ’z o la rg a t a ’siri. D o ira c h a la r ich id a g i 
rn q a m la r b ila n B ro d m a n m a y d o n la ri k o ‘rs a ti]g a n
bosimi va tana harorati pasayadi, kapillyarlam ing qon bilan to ‘lishi va 
alkaloz kuzatiladi, oshqozon-ichak sistemasida funksional o'zgarishlar 
paydo boMadi, qonda qand m iqdori kamayadi; ikkinchi bosqich - qarshilik 
ko ‘rsatish bosqichi. Bu bosqichda alkaloz atsidoz bilan, gipoglikemiya 
giperglikemiya bilan, arterial gipotoniya gipertoniya bilan alm ashadi, 
ta n a h a r o r a ti k o ‘ta r ila d i va b u y ra k u sti bezi q o b ig 'i s h is h a d i,
124

---

kortik osteroid lar k o 'p la b ajralib chiqadi; uchinchi bosqich -
toliqish
bosqichi. Bu bosqich d a y u rak m u sh a k la rid a d istro fik o 'z g a ris h la r 
kuzatiladi, oshqozon-ichak sistemasida yarachalar paydo bo'ladi, ularga 
nuqtasim on qon quyiladi. Demak, stress organizmning umumiy mosla- 
shuv s in d ro m id ir. U n d a k u z a tila d ig a n n o s p e ts ifik a lo m a tla r n i 
G .S eleg ach a ham ta d q iq q ilish g an , lekin o rg an iz m d a k ech ad ig an
patofizio lo g ik o 'z g a rish la r bilan stress o rasida b o g 'liq lik alom atini 
k o 'rish m a g a n . 27-rasm da stressning ichki a ’z o la r faoliyati va ichki 
sekretsiya bezlari bilan m unosabati ko'rsatilgan.
Stress q a n d a y qilib distressga o 'ta d i, h a d d a n ta sh q a ri um um iy 
moslashuv sindromi qanday qilib yuzaga keladi? Bu m uam m olar hozirgi 
kunda olim lar tom onidan yana o'rgan ib kelinmoqda. G.Sele ta ’biri bilan 
a y tg an d a, odam ni yoshligidan « p ax ta g a  rab-chirm ash», y a ’ni uni 
m u a m m o la rd a n a v a y la b -a s ra s h u m u m iy m o slash uv s in d ro m in in g
pasayishiga olib keladi. Bunda stress distressga o'tishi mumkin.