Psixologiy asi

7.4. Freyddan keyingi psixoanaliz
Z. Freyd t a ’lim otining ta ra fd o rla ri ham . tan q id ch ilari ham k o 'p
bo'lgan. Uning eng yaqin safdoshlari va shogirdlari bo'lm ish Alfred Adler 
va K arl Gustav Yung uning ta ’limotini avvaliga qo'llab-quvvatlashdi, 
keyinchalik undan qisman voz kechishdi. A. Adler individual psixologiya, 
K .G . Y ung analitik psixologiya to 'g 'risid ag i o'zlarining t a ’lim otlarini 
yaratishdi. Bu ta ’lim otlarida Z. Freydni tanqid qilishsa-da, aslida ular 
tanlagan yo'nalish psixoanalizning davomi edi.
A. Adler fanga 
«yetishmovchilik hissi»
degan tushunchani kiritdi. Uning 
fikricha, bu tuyg'u tabiiy va tug'm a bo'lib, har birimiz uchun xosdir va 
shaxsning rivojlanishida katta aham iyatga ega. Adlerning fikricha, har 
bir inson urnri m obaynida o'zidagi ushbu yetishm ovchilikdan qutulish 
uch un b o sh q a la r u stid a n h u k m ro n lik qilish va u larn in g fao lligin i 
bostirishga inlilib yashaydi. Buning uchun u o'zidagi barcha imkoniyat- 
larni ishga soladi va jam iy atd a o 'z o 'rn in i topishga intiladi. Adler bu 
jarayonni kompensatsiya yoki superkompensatsiya deb atadi. Superkom- 
pensatsiya yetishmovchilik hissiga bo'lgan tug'm a reaksiyalarning ijtimoiy 
bir ko'rinishidir. Adlerning fikricha, ana shu tug 'm a instinktlar odamni 
atrofdagilarga nisbatan tajovuzkor qilib qo'yadi. Shu sababli odam da 
nevroz rivojlanishining oldini olish uchun undagi yetishmovchilik hissini 
b a r ta r a f etish z a ru r. D e m a k , A .A d le r ham o 'z t a ’lim o tid a inso n
ruhiyatining rivojlanishida instinktiv reaksiyalarga u rg'u bergan.
K.G . Y ungning ta ’limoti biroz boshqacha edi. U 
«jamoa ongsizligi»
degan tushunchani ta k lif qildi. Yung individual ongsizlik va jam oa 
ongsizligi orasida aniq bir chegara chizig'i o'tkazdi. Uning fikricha, jam oa 
ongsizligi ind ivid ual ongsizlik dan farqli o 'la ro q , av lo dd an-avlo dg a 
uzatiladi va «men» jam oa ongsizligi ta ’siri ostida rivojlanadi.
Yungning fikricha, individual ongsizlik odam ning shaxsiy tajribasida 
aks etadi. Bu tajribalar, alb atta, qachonlardir ongda aks etgan, lekin 
undan siqib chiqarilishi natijasida unut bo'lib ketgan. Jam oa ongsizligi
- bu umuminsoniy tajribalar bo'lib, har bir millat va elatlar uchun xos, 
u o'tm ishim izning yashiringan xotira izlari. U mifologiya, xalq dostonlari 
va diniy qarashlarda aks etgan bo'lib, hozirgi zam on kishilarining ongida 
tushlar ko'rish orqali nam oyon bo 'lib turadi. Y ung Freydning seksual 
nazariyasini tan olmadi va nevrozlar rivojlanishining boshqa bir qancha 
sabablarini ko'rsatib, ularni isbot qilib berdi. U larning ichida ijtimoiy 
kelishmovchiliklar va inson hayotidagi fojiali davrlarni ham asosiy omil 
sifatida ko'rsatdi.
Z. Freyd nazariyasini talqin va tanqid qiluvchilar safi yana kengaya 
bordi. O 'tgan asrning 30-yillari oxirida neofreydizm shakllana boshladi.
137

---

Bu yo'nalishning eng ko'zga ko'ringan tarafdorlari E. Fromm va K .X om i 
edi. U la r p s ix o a n a liz n i o 'r g a n is h d a so ts io lo g ik y o 'n a lis h d a g i 
n azariyalardan ham foydalanishdi. U lar instinktiv jarayo nlarni inkor 
q ilm ag a n h o ld a in so n n in g yash ash fa o liy a tid a o d a m la r o rasid a g i 
m unosabatlarni ustun qo'yishdi. U lar nevrozlarning kelib chiqish sababini 
quyidagicha yoritishadi: odam bolasi tug'ilgandan xavotirda yashaydi, 
chunki uning qarshisida adovatli dunyo paydo b o 'lad i va bu xavotir 
e ’tib or va m ehribonlikning yo'qligidan kuchayib boradi. Keyinchalik 
esa individ sotsial om illarning qaqshatqich zarbasiga duch keladi va 
jam iyatda yolg'izlanib qoladi, u o'zining jam iyatga nisbatan begonaligini 
a n g la y d i. D e m a k , u la rn in g fik ric h a , ja m iy a t s h a x sn in g s in x ro n
rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Shuning uchun ham nevrozning asosiy 
sababchisi jam iyatdir va aynan individni sog'lomlashtirish orqali jam iyatni 
sog'lom lashtirish m umkin.
E. From m shaxsning rivojlanishida tug'm a omillarning ahamiyatini, 
y a ’ni b o la n in g se k su a l riv o jla n is h i, E d ip ko m lek si va jin s iy
m unosabatlarning aham iyatini b rttirib k rsatm aslikni aytadi. U har 
b ir o d a m d a g i ru h iy k e c h in m a la rn i ijtim o iy m u h itg a s h o 'n g 'i b
ketganligida deb biladi. Demak, seksual instinktlar shaxsni shakllantirm as 
ekan, balki shaxsning o'zi ularni belgilab beradi.
K. X orni t a ’lim otida ham ijtim oiy om illarning aham iyati yuqori 
ekanligini ko'rish mumkin. U insonning xulq-atvorida uni o 'rab turgan 
jam iyatga nisbatan quyidagi uchta yo'nalishni ajratdi: odamlarga intilish, 
y a ’ni m ehribonlik izlash, odam lardan yiroqlashish, y a ’ni yolg'izlikka 
intilish, odam larga qarshi turish, y a ’ni hukm ronlikka intilish. U shbu 
xususiyatlarning qaysi biri ustun kelishiga q a ra b 3 xil nevrotik shaxs 
shakllanarkan:
1) itoatkor, qanday bo'lm asin boshqalam ing m uhabbati va e’tiborini 
qozonishni istovchi;
2) jam iyatga qarshi chiquvchi, undan yiroqlashishga intiluvchi;
3) davlatparast va odam lar ustidan hukm ronlikka intiluvchi. K. Xorni 
fikricha, bu reaksiyalarning barchasi insonni qoniqtirm as ekan, xavotir 
hech qachon yo'qolm aydi, aksincha, kuchaya borib, yangi va yangi 
kelishmovchiliklarni yuzaga keltiraveradi.
Shunday qilib, K. X om ining nevroz haqidagi t a ’limotini quyidagicha 
sh a rh la s h m u m k in : n e v ro z k u r ta k la r i b o la tu g 'ilg a n d a n keyingi 
xavotirdan boshlanadi va unga dushman bo'lgan adovatli dunyo bilan 
kurashish n atijasida davom etadi. Buning n atijasid a yuqorida qayd 
qilingan uchta himoya strategiyasi ishlab chiqiladi.
Psixoanaliz falsafiy fan sifatida ham o'rganib kelinmoqda. Bu yo'nalish 
n a fa q a t ongsiz ja ra y o n la rn i, balki ongli ja ra y o n la rn i ham c h u q u r
138

---

o ‘rganishga zamin yaratdi. Shuningdek, psixoanaliz etika, estetika va 
boshqa m adaniy fanlar rivojiga ham o 'z ta ’sirini ko'rsatdi. Ayniqsa, tibbiy 
psixologiyaga uning t a ’siri o 'ta kuchli bo'ldi. Bugungi kunda psixoana­
litiklar eng og'ir psixopatologik sindrom lam i davolashda katta muvaf- 
faqiyatlarga erishib kelm oqdalar. Psixoanaliz inson tabiatini o'rganish 
va psixoterapevtik m uolajalar o'tkazishda keng qo'llanib kelinmoqda. 
Psixogen kasalliklarning kelib chiqishida ijtimoiy va m adaniy om illar 
chuqurroq tahlil qilinmoqda.
O 'z fa o liy a tin i a y n a n n e v ro z la rn in g m o h iy a tin i o 'r g a n is h d a n
boshlagan nevrolog olim Zigmund Freyd, keyinchalik m ashhur psixiatr, 
psixoanaiitik va faylasuf bo'lib yetishdi. Bugungi kunda uning ta ’limoti 
tibbiy va ijtim oiy fan la rg a chuqur k irib kelgan. Bular nevrologiya, 
p sixiatriy a, psixologiya, seksologiya, falsafa, etika, estetika va shu 
kabilardir.
N a z o r a t u c h u n s a v o l l a r
1. O n g g a ta ’rif bering.
2. O n g n in g xo ssalari h a q id a s o 'z la b bering.
3. O n g n in g b o sh q a ruhiy ja ra y o n la r bilan b o g 'liq lig i h a q id a nim alarni
b ila siz ?
4. O n g n in g fiziologik m exanizm lari h a q id a so 'z la b bering.
5. O ng buzilish in in g q a n d a y tu rla rin i bilasiz?
6. A m ensiya o n e y ro id d a n nim asi bilan fa r q qiladi?
7. B o lalard a ong buzilishining qaysi tu ri k o 'p ro q u chraydi?
8. O ngsizlik d e g a n d a n im an i tushunasiz?
9. Z .F re y d n in g p six o a n aliz t a ’lim oti h a q id a s o 'z la b bering.
10. F re y d d a n key in g i p six o a n aliz q a n d a y riv o jla n d i?
11. K ata rsis d e g a n d a n im an i tushunasiz?
139

---

V III BO B.
SH A X S. T E M P E R A M E N T . XA RA KTER