Psixologiy asi

6.3. H issiyot patologiyasi
Hissiyot patologiyasi ruhiyatning h ar xil buzilishlari orasida, ayniqsa, 
m uhim ah am iy at kasb etadi. H ozirgi d a v rd a psixologlar XXI asrni 
depressiya asri deb bong urishm oqda. X o'sh, depressiya o'zi nima?
Depressiya bugungi kun va kelajakka ishonchsizlik bilan qarash, doimo 
past k a v fiy a td a b o 'lis h , h o rg 'in lik , b iro r fao liy atg a intilm aslik va 
fikrlashning sustlashuvidir.
A lbatta, fikrlashning sustlashuvi o g 'ir depressiv holatlar uchun xosdir. 
K o 'rib turganingizdek, depressiya insondagi barcha ijobiy faoliyatni 
y o 'q q a c h iq a r a d i y o k i s u s a y tirib y u b o ra d i. B u n d a b e m o r la r
a tro fd ag ila rg a befarq, kam gap, m a ’yus b o 'lib qo lad ilar, k o 'p in c h a
ko'zyoshi qiladilar. U larga hamm a narsa qayg'uli bo'lib tuyuladi. U lar 
olam ga g o 'y o qora k o 'z o y n a k ta q q a n hold a qaray d ilar. D epressiya 
haqida X III bobda batafsil to'xtalam iz.
O g'ir kechuvchi kasalliklarda b em orlar uzoq vaqt davom etadigan 
tushkunlikka tushib, ovqat yeyishdan bosh tortishadi, o'z joniga (ayniqsa, 
o 's m irla r o rasid a ) q asd q ilish g a u rin a d ila r. B a ’zan b u n in g uch u n
arzimagan sabab turtki bo'ladi. M asalan, ota-onasi uning xohlagan kiyim- 
kechagini sotib olib berm asa, diskotekaga ruxsat berm asa yoki sevgan 
kishisi bilan uchrashgani qo'ym asa va hokazo.
Umuman olganda, o'smirni qattiq nazoratga olish og'ir oqibatlarga olib 
kelishi mumkin. Ota-ona, ayniqsa, 14-17 yoshdagi farzandlariga ehtiyotkorlik 
bilan m uomala qilishi, nazoratni tergovga aylantirib yubormasligi kerak. 
Buni Rossiyada o'smirlar orasida bo'lib o'tgan bir-ikkita o 'z joniga qasd
125

---

qilishlaming sababi misolida k o'rib o ‘tamiz. Barcha yoshlarning sevimli 
estrada qo'shiqchilari Viktor Soy va Igor Sorin hayotdan ko‘z yumganlaridan 
song Rossiya yoshlari orasida joniga qasd qilish hollari kuzatilgan. Ular, 
ayniqsa, 15-17 yoshli o'smirlar edi. Igor Sorin o ‘zi yashaydigan uyning 6- 
qavatidan sakrab o‘ladi. Biroz vaqt o'tgach, 15 yoshga hali to'lmagan qiz 
dugonasi bilan birga 9-qavatning tomiga chiqib, yerga sakrashadi va jon 
berishadi. Ularning yon daftarlarida shunday misralar bitilgan edi: «Igor! 
Bizga sensiz hayotning ne keragi bor? Biz ham sening ortingdan, bag'ringga, 
yulduzlarga ravona blamiz! Bizni kechiringlar!»
Nim a uchun o'z joniga qasd qilishadi? O 'z joniga qasd qilishni shartli 
ravishda 3 turga ajratish mumkin: haqiqiy, yashirin va tantanavor. Haqiqiy 
suiqasd hech qachon to'satdan bo'lm aydi. Unga doimo yomon kayfiyat, 
depressiya ham roh bo'ladi. Bunday shaxslar tez-tez hayotning m antig'iga 
m urojaat qilib turishadi. O 'sm irlar suiqasdning bu turiga javobsiz sevgi 
yoki yorining bevafoligidan m urojaat qilishsa, qariyalar farzandlaridan 
keskin xafa bo'lgan paytlarida o'lim ning ushbu turini tanlashadi. Odam 
o'zining muammolariga boshqalarning e’tiborini qaratm oqchi bo'lsa, o'z 
joniga qasd qilishning yashirin turini tanlaydi. Yashirin suiqasd to'satdan 
am alga oshiriladi. Buni hech kim bilm ay qoladi. Suiqasdning bu turi 
tu rli yosh d a u ch rashi m um k in . T a n tan a v o r ta rz d a h a y o td a n k o 'z
yum uvchilar o'sm irlar orasida k o 'p uchraydi. Bunga misol, yuqorida 
keltirganimizdek, sevimli qo'shiqchisi olam dan o'tgach, o 'z joniga qasd 
qilgan qizlardir.
Kayfiyatning turli xil buzilishlaridan bo'lm ish eyforiya va disforiya 
ham keng tarqalgan sim ptom lardir. Eyforiya - bu asossiz k o 'ta rin k i 
k a y fiy a l b o 'lib , p a to lo g ik bclgi h iso b la n a d i. E y fo riy a a n iq la n g an
odam larga atrofdagi barcha narsalar quvonchli, jozibali bo'lib ko'rinadi. 
U lar o'zlarini dunyoda eng baxtiyor kishidek his qilishadi (bunga hech 
qanday asos bo'Imasa-da). Disforiya esa ortiqcha jizzakilik, o'z-o'zidan 
va atrofdagilardan xafa bo'lish, arzimagan narsaga asabiylashaverish bilan 
ifodalanadi. Bunga badqovoqlik, yoqtirm aslik va badjahllik qo'shilishi 
ham mumkin. Disforiya epilepsiyada k o 'p uchraydi.
B a’zi bir ruhiy xastaliklarda hissiy ambivalentlik kuzatiladi: bemoriarda 
bir vaqtning o'zida bir-biriga qaram a-q arsh i, aql bovar qilm aydigan 
tu y g 'u la r paydo bo'ladi. Onasini ju d a sevgan o 'sm ir bola unga k o 'p
m ehribonlik va g'am xo'rlik qila turib, begonalar oldida qattiq haqorat 
qilishi yoki aybini aytib, ustidan xaxolab kulishi mumkin. Shuni e ’tiborga 
olish kerakki, ambivalentlikning ayrim xususiyatlari soppa-so odam larda 
ham uchrab turadi. Chunonchi, bem or durust kayfiyatda b o 'la turib, 
arzim agan narsadan jirk a n ad i. B a’zan h is-tuy g 'u larning nom unosib 
ko'rinishlari ham uchrab turadi. M asalan, shizofreniyaga chalingan bir
126

---

bem or yerda yotgan papiros qoldig'ini k o 'rib qolib, yig'lab yuborgan va 
shunday degan: «Bechoraginam, yolg'izginam, bir o'zing yotibsan-a, hech 
kim senga qaramaydi ham, hech kim senga achinmaydi ham, yur ketdik».
Affekt - bu to'satdan paydo bo'ladigan, qisqa m uddat davom etuvchi 
hissiy portlashdir.