2 5 -ra s m . G ip o ta la m u s m a x s u s m e d ia to r la r o rq a li o rg a n iz m d a g i b a r c h a a ’zo va
to 'q im a la m in g fa o liy a tin i b o sh q a rib tu r a d i
deb atashgan. K o'pchilik olim lar gipotalam usni hissiyotlar ifodalanishi
y o‘lidagi b ir necha bekatlarning biri deb hisoblaydilar.
1953-yilda Olds o ‘z ta jrib a la rig a aso slan ib, k a la m u sh n in g bosh
m iyasida «qoniqish» m arkazini k ash f etdi. U qafas ichida kalam ushlar
uchun d a sta k o 'rnatdi. K alam ush dastakni bossa, uning tanasidan elektr
toki o ‘tib , qoniqish hissini b ergan . D em ak, o ‘zida
q o n iqish hissini
u yg'otish kalam ushning o'ziga b o g 'liq bo'lgan. Im koniyat berilganda,
kalam ush qoniqish hissiga to 'y ish uchun dastakni toliqib yiqilguncha
bosib turavergan. U hatto qafasga qo'yilgan ovqatga ham qaram agan,
o vqatdan k o 'r a dastakni bosib, o 'zin i qoniqtirishni xush k o'rgan.
Keyingi tadqiqotlar miyaning m a ’lum sohalarini qo'zg'atib, g'azab va
qo'rquv hissi uyg'otish mumkinligini tasdiqlab berdi va dalillar bilan to'ldirdi.
«Jazolash markazi» ga ta ’sir o'tkazilganda olingan his-tuyg'ular nihoyatda
kuchli bo'lishi aniqlandi. Masalan, tajriba o'tkaziladigan maymunlar ayni
121
paytda aftini bujmaytirib,
qichqirib yuboradi, hayqiradi, tishlab olmoqchi
va qochmoqchi bo ‘ladi. U lar titrab, yunglari tik turadi, ko‘z qorachiqlari
kengayadi. Bunday tajribalar uzoq vaqt davom ettirilgan paytlarda maymun
toliqib kasallangan va nobud bo ‘lgan. ОЧа toliqqan ushbu maymunlarda
«kayf qilish», y a ’ni «qoniqish» m ark azlarid a
joylashgan elektrodlar
ta ’sirlantirilganda esa ulaming ahvoli yaxshilanib borgan.
«Jazolash» va «qoniqish» m arkazlarinig k a sh f etilishi va ularning
vegetativ jarayonlarga bevosita aloqador b o ‘lishi b a ’zi bir psixosomatik
s in d ro m la rn in g r iv o jla n is h m e x a n iz m la rin i b ir q a d a r y a x sh iro q
tushunishga imkon berdi. M a ’lumki, peptik y aralar paydo bo'lishida
salbiy his-tuyg‘ularni roli kattadir. «Jazolash» va «qoniqish» markazlari
bir-biriga yaqin jo y la sh g a n i sab abli ularning b irid a yuzaga kelgan
q o ‘zg ‘alish ikkinchisiga u zatilad i va salbiy h is-tu y g ‘u larn in g nima
sababdan peptik yara paydo qilishi birmuncha ayon bo'lib qoladi.
O d am lard a bu ta jr ib a la r q an d ay n a tija bergan? N ey ro xirurg ik
operatsiyalar m obaynida odam miyasining
chuqur joylashgan tuzilma-
iarini elektrodlar orqali ta ’sirlantirib, ularda ham salbiy his-hayajonlar
chaqiradigan m arkazlarni aniqlashga erishildi. Bu tadqiqotlar XX asrning
60-y illarida o 'tk a z ila b o sh la n d i. Bosh m iy an in g tek sh irish uchun
M a m illy ar tana
2 6 -rasm . U. P a p e s (1 9 3 7 ) b o sh m iy a n in g ushbu tu z ilm a la rin i hissiy rc a k s iy a la rn i
b o sh q a rish d a aso siy a h a m iy a tg a e g a e k an lig in i isb o tla g a n . S tr e lk a la r bilan «hissiy
o q im la r» y o 'n a lis h i k o 'r s a tilg a n
122
m o'ljallangan tuzilm alariga oltindan tayyorlangan elektrodlar kiritiladi,
ular diagnostik va davolash chora-tadbirlarini am alga oshirish uchun
m uayyan vaqtga qad ar ana shu yerda qoldiriladi.
K ey in ch alik ele k tro d la r c h iq a rib o lin ad i. T u rli xil p o ‘stlo q osti
tuzilmalari (talamus, oq shar,
dumli yadro, gippokam p)ga bir yo‘la bir
necha elektrodlar kiritilib, qaysi neyronlar guruhi odam da qanday his-
tuyg‘u chaqirishi o ‘rganilgan. M a’lum bo ‘lishicha, k o ‘pchilik nuqtalar
ularga elektr toki bilan ta ’sir ettirilganda, hissiy jih atd an betaraf bo ‘lgan
va atigi o ‘n foizi turli xil hissiy alo m atlar, y a’ni zavqlantirish, libido
uyg‘otish va shuningdek, aksincha q o ‘rquv,
vahima alom atlarini yuzaga
keltirgan.
H is -tu y g ‘u la rn in g fiziolo g ik m ex an izm lari t o ‘g ‘risidagi bilim ni
yakunlar ekanmiz, shuni ta ’kidlab o ‘tish kerakki, hissiyot har xil funksio
nal sistem alarning o ‘zaro m u ra k k a b t a ’sir k o 'rsatish in in g integrativ
mahsuli hisoblanadi. U lar ijtimoiy om illar, tarbiya, m uhit, hayot tajribasi,
odam ning salom atlik darajasi va osoyishtaligiga bog‘liq bo'ladi.
Stress
Endi hissiyotga bevosita bog'liq b o 'lg an stress haqida fikr yuritamiz.
«Stress» so'zi odatdagi turm ushda va tibbiy atam ashunoslikda ancha
keng ta rq a lg a n d ir. T u rm u sh d a «stress» deganda ru hiy z o 'riq ish va
hayajonlanish tushuniladi. Q attiq siqilsak: «Kecha men stressga uchradim!»
deb xitob qilamiz. Bu so'zni turm ushd a ishlatish shunga olib keldiki,
XX asr oxiri m adaniyatida «stress» so'zi ishlatilganda odam lar faqat salbiy
ruhiy zo 'riqishn i tushunadigan b o 'lib qolishdi. Aslida «stress» so'zini
faqat salbiy m a ’noda tushunish n o to ‘g ‘ridir. «Stress» atam asini 1936-
yili fanga kanadalik fiziolog olim G. Sele kiritgan.
S tress nim a? S tre ss - o rg a n iz m n in g stre sso rg a n isb a ta n ja v o b
reaksiyasidir. Bu holatda spesifik va nospesifik reaksiyalar kuzatiladi.
Inson stressiz yashay olmaydi,
Do'stlaringiz bilan baham: 
