Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik

Affektni tuta olmaslik
– hulqini nazorat qila olmaslik, u emosiya lar bilan 
birga kechadi, kо‗pincha kuchsiz alam stimuliga nisbatan agressiyavlikda 
ifodalanadi. Organik buzilishlar va ba‘zi shaxsiyat anomaliyalariga xarakterli. 
Emosional labillik
– kayfiyatning tez о‗zgarishi, mehr kо‗z yoshlarining tez 
paydo bо‗lishi, tez achchiqlanish. Qon-tomir buzilishlari uchun tipikdir. Emosional 
sovuqlik haqida ham gapiriladi – befarqlik, birga qayg‗urish hususiyatining 
yо‗qligi, parishonlik, boshqa odamlar va hattoki oila a‘zolarining emosiyalariga 
formal reaksiya.
 

---

26 
III BOB. IDROK BUZILISHLARI 
Ta‟rifi
. Idrok bu buyum va kо‗rinishlarni sub‘ektiv ruhiy aksi bо‗lib, his 
etish orqali, obrazlarni ifodasi, ularning tasavvur bilan tо‗ldirilishi bilan namoyon 
bо‗ladi. Idrokning quyidagi patologik о‗zgarish guruhlarini ajratadilar: illyuziya, 
gallyusinasiya (haqiqiy va psevdogallyusinasiya), psixosensor buzilishlar, 
agnoziya. Ekstrasensor persepsiya va psixosensor buzilish fenomenlari idrok, 
tasavvur va ongni о‗zida qamrab olgan о‗ziga xos buzilish guruhlarini tashkil 
etadilar. Psixosensor buzilishlar depresonalizasiya va derealizasiyani qо‗shadilar. 
Tasavvur patologiyasiga patologik fantaziya kiritiladi. 
Tarix, norma va evolyusiya.
Idrok etish jarayoni elementar his etishdan 
boshlanib, ob‘ekt obrazida yoki kо‗rinishida sintezlanadi, buyumligi bilan, ya‘ni 
aniqligi, butunligi, konstantligi, qat'iyligi bilan ajralib turadi, qabul qilingan 
ob‘ektning aniq sinf predmetiga talluqligi hususi tini bildiradi. Idrok etish asosiy 
xususiyati geshtalt-psixologiya sining asoschisi M.Wertheimer tomonidan tо‗liq 
ifoda etilgan. Uning tomonidan figura va fanni idrok etish nisbatining ma‘nosi 
tasvirlab berilgan. Idrok izlanishlarida eng kо‗p xissa qо‗shgan psixofizika 
(Weber-Fechner-Stivens qonunlari) bо‗lib, u his etish ostonasi bilan stimul kuchi 
orasidagi bog‗liqlikni, shu jumladan idrok etish adaptasiyasi jarayonlarini о‗rgandi. 
Idrok etish fiziologiyasi izlanishlarining asoschisi H.Helmholts hisoblanadi. 
Setchatka bilan assosirlangan vizual idrok etish, miya resepsiyasi ajratiladi; audial, 
kortil a‘zolar bilan bog‗lanadi; olfaktorli – olfaktorli epiteliy bilan; ta‘mni sezish – 
ta‘mni sezish tо‗qimalari; taktil – teri reseptorlari bilan; kinestik – mushak, pay, 
bо‗g‗im xaltalari reseptorlari bilan; vestibulyar – yarim aylana kanallari bilan; shu 
jumladan og‗riq ham, ularga haddan tashqari ta‘sir natijasida u hoxlagan 
reseptorlar bilan bog‗langan bо‗lishi mumkin.
Qiyofaning tashkil topishi darajasida qayta kodirlash – bir sensor tizmdan 
boshqasiga belgilarni о‗tkazish kelib chiqadi. Bu о‗tkazishlarni sub‘ektiv 
semantika psixologiyasi о‗rganadi, uning asoschisi E.Yu.Artemyeva. О‗tkazishlar 
shu bilan sezilarliki, biz, masalan, formani rangi, hidi, taktil sezgi – ta‘m yoki 
ovozni assosirlaymiz, va shu tariqa о‗tkazish verbal bо‗lmagan-verballi deb 
ataladi. 
Sensor omillarni cheklashda – deprivasiyada – hattoki psixik sog‗lom 
shaxslarda ham 24 soatdan sо‗ng quyidagilar kuzatiladi. Boshida qо‗rquv, vahima, 
kayfiyatning pasayishi yuzaga keladi; keyin atrofni qabul qilish о‗zgaradi, u katta 
yoki kichik bо‗lib tu ladi, harakat koordinasiyasi buziladi va vaqtni his etish 
о‗zgaradi (kunlar yillardek uzayadi), uyqu ritmi bedorlik transformirlanadi; undan 
sо‗ng fikrlash va tana sxemasi buzilganligi kuzatiladi, keyin – illyuziya va 
gallyusinasiyalar. Keyingi deprevasiyada vasvasa va somatik buzilishlar hosil 

---

27 
bо‗lishi mumkin, odam о‗zidan-о‗zi ―aqldan oza boshlaydi‖. Sun'iy sensor 
deprivasiyasida, masalan, mahsus digrevasion vannalarda, parapsixologikni 
eslatuvchi idrok etish fenomeni yuzaga keladi. Masalan, odam qо‗shni kо‗chada 
joylashgan avtomashina eshigining ochilganligini eshitishi mumkin. Evolyusiya 
natijasida odam ba‘zi bir reseptiv tizimlarni yо‗qotdi, lekin, yopiq holatda ular 
ongsiz darajada mavjud, ularga magnitoresepsiya kiradi, ular baliq va qushlarda 
kо‗proq ifodalangan. Magnitoresepsiya sababli Yerning magnit maydonida 
orientasiya olish va migrasiyadan keyin uyga qaytib kelish amalga oshiriladi. Idrok 
etishning asosiy qonunlari quyidagilar: 
Idrokning xususiyatlaridan biri biz tomondan chiroyli va e‘tiborni tortuvchi 
(attractive) va chiroyli bо‗lmagan (aversiv)ga ajratiladi. Har bitta sensor 
jarayonlarda attrfaol va oversin stimullar mavjud bо‗lib, ular quyidagilarga 
bо‗linadi: umumbiologik – masalan, shirin maza hammaga yoqimli bо‗lib tu ladi, 
achchiq esa – yoqimsiz; etnogenetik – masalan, ba‘zi xalqlar rang va ta‘mni idrok 
etishda etnik xususiyatlarga ega, masalan, pigmeylar tish pastasining xidiga kо‗ngil 
aynishi bilan e‘tibor beradilar; va individual. Umumbiologik e‘tiborni jalb etish – 
e‘tiborni jalb etmaydigan kо‗rinishni omon qolishi uchun qancha stimullar bilan 
bog‗liq. 
Olamni buzilgan idrok etish (illyuzor) shu tariqa biologik qonunlar bilan 
asoslangan, masalan, suvga qо‗yilgan jismga qarab turib, suv sathidan singan 
ekanligini kо‗rishimiz, jismni suvdan olayotganda u oldinga qarab butunligicha 
fiksirlanadi, bu baliq to‘tishda e‘tiborli (Poggendorf illyuziyasi). Burchakda 
joylashgan ob‘ekt, burchakdan uzoqda joylashganga nisbatan katta bо‗lib kо‗rinadi 
(Dansio illyuziyasi). Bu illyuziya sababli qо‗rquv vaqtida ―burchakka berkinish 
xulqi‖, mahluqni qо‗rqietishga xos bо‗lib, bunda vizual idrok etish jismning 
hajmini oshiradi. Biz harakatdagi bulut va oyni kо‗rganimizda, bizga oy harakat 
qilayotgandek tu ladi, fon esa xarakatsizdek. Bu adaptasiya shu tariqa evolyusion 
asoslangan, chunki primat sifatida biz adaptirlanganmiz, fon figuraga nisbatan 
emas, tabiat fonida figura harakatlanadi. Myuller-Lyuer illyuziyalari insonni 
insonga nisbatan tо‗g‗ridan tо‗g‗ri idrok etishi: agarda kuzatib turilgan insoning 
qо‗llari kо‗tarilgan bо‗lsa, elkalari tushirilgan insonga nisbatan, ularning bо‗yi bir 
xil bо‗lsa ham, u balandroq kо‗rinadi.