«психология ва социология» кафедраси

Ўлчаш шкалаларининг классификацияси. 
Шкала 
Тавсифи 
Мисоллар 
Номинал шкала 
Бирор хусусият ѐки белгига 
маълум ном бериш ѐки 
символ билан белгилаш. Бу 
шкалада 
ўлчаш 
амалга 
оширилганда классификация 
қилиш 
ѐки 
бир-бирига 
ўхшамайдиган 
синфларга 
ажратиш амалга оширилади. 
Берилган ном ѐки символ ҳеч 
қандай маънога эга эмас, улар 
билан математик амаллар 
бажарилмайди. 
Темперамент типлари;
характера 
акцентуацияси 
типлари; 
текширилувчиларнинг 
жавоблари 
вариантлари. 
Дихотомик
(алтернатив): «Ҳа» ва 
«йўқ»; 
«Рози» ва «қарши»; 
«Интроверт» 
ва 
«Экстраверт»; «Тўлиқ 
оила» ва «Тўлиқ эмас 
оила». 
Тартибли шкала 
Ўлчанаѐтган белгилар ―кўп-
кам‖, ―юқори-паст‖, ―кучли-
кучсиз‖ тамойиллари асосида 
классификацияланади 
1дан 5 гача бўлган 
мактаб 
баҳолари; 
пастдан юқорига қараб 
баҳоланган даражалар; 
қадрият 
ва 
афзалликнинг тартибга 
солинган 
кетма-
кетлиги (ранг бўйича). 

---

47 
Интервал 
(Оралиқли) шкала 
Ҳар бир ўлчанаѐтган белги 
қиймати бошқаларидан бир 
хил 
масофада 
туради. 
Бошланғич 
нуқта 
(нол 
қиймат) шартли. Бу шкала 
билан ишлаганда ўлчанаѐтган 
хусусият ѐки предметга ўлчов 
объектлари ѐки хусусиятлар 
сонига 
тенг 
миқдордаги 
бирликлар ажратилади.
Ч.Осгуднинг Семантик 
дифференциал; 
Векслер 
IQ; 
Кеттелнинг 
16-ти 
омилли 
сўровномаси 
ва 
бошқа 
тест 
шкалалари. 
Бу 
шкалалар 
натижаларнинг 
тенг 
интервалга эгалигини 
исботлаш учун махсус 
равишда киритилади.
Нисбий шкала 
Оралиқ 
шкаланинг 
барча 
хусусиятларига эга. Бу шкала 
ўзгармас нолга (бошланғич 
нуқтага) 
эга. 
Нол 
– 
хусусиятнинг 
тўлиқ 
йўқлигини 
англатади. 
Бу 
шкала 
химия, 
физика, 
психофизика, 
психофизиологияда 
қўлланилади. 
Киши бўйи, массаси 
(оғирлиги), 
реакция 
тезлиги, 
жисмоний 
кучи 
кўрсаткичи, 
чидамлилиги. 
Бошқа статистик воситалардан фарқли равишда SPSS дастурида уч 
турдаги шкаладан фойдаланилади. Уларнинг ҳар бири ўзгарувчиларнинг 
қўшимча хоссалари ҳақида маълумотни ўзида мужассамлаштиради. 
Миқдорий 
(«Метрическая» 
ѐки 
«Количественная») 
маълумотларнинг миқдор типидалигини кўрсатади. Масалан, кишининг 
ѐши, тестдан олган баҳоси. Бу маълумотлар устида арифметик амаллар 
бажариш мумкин.

---

48 
Тартибли («Порядковая») шкала миқдор кўрсаткичи шаклида 
ифодаланган (ўлчанган), лекин сифат даражасига эга бўлган маълумотлардан 
иборат. Масалан, тест жавоби қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин: 1 – 
ѐқади, 2 – билмайман, 3 – ѐқмайди. Бу типдаги маълумотлар устида 
математик амаллар амалга оширилмайди, юқорида кўрсатилгандек, бунинг 
маъноси йўқ. 
Номинал 
(«Номинативная») 
шкала 
миқдорий 
бўлмаган 
маълумотларни (ўқув юрти номи, қизиқиш) акс эттиради.
Баъзида тадқиқотчи қайси маълумотни миқдорий («Количественная»), 
қайсисини тартибли («Порядковая») шкалага киритишда қийналиб қолади.
Бундай ҳолда қийналиб ўтирмасликни маслаҳат берамиз. Ҳар иккала шкала 
типи ҳам барча статистик таҳлил жараѐнларига бир хил таъсир қилади. Агар 
SPSS дастури автоматик тарзда сонли маълумот турига учун миқдорий 
(«Количественная») типини белгилаган бўлса уни ўзгартириш шарт эмас. 
SPSS дастурида шкала турини белгилаш бошқа параметрлардаги каби 
катакни фаоллаштириш ва ундан маълумот типига мос шкалани танлаш йўли 
билан амалга оширилади.