Prirodni sustavi

Gornjojurski boksiti

Gornjojurski boksiti se pojavljuju kao veća rudna tijela, ali zbog velikog sadsržaja SiO₂ nisu podesni za aluminijsku industriju. Međutim, mogu se koristiti kao aditivi u keramičkoj i cementnoj industriji.

Boksiti se nalaze duž kontakta naslaga donjeg kimeridža i gornjeg titona, kao i oko kontakta donjeg kimeridža s izoliranim erozijskim ostacima gornjeg titona. Najbolje su razvijeni na lokalitetima Mondolako u blizini Rovinja, Gradini, Bralićima i Vrsaru. Ponegdje, kao na južnoj strani Limskog kanala i Valkarina nalaze se manje pojave rude.

Ležišta boksita su debljine od nekoliko pa do dvadesetak metara, a najčešće su slojevita i oblika nepravilnih leća. Zalijeganje ležišta pod krovinske naslage je blago i kreće se od 5⁰ do 15⁰. Boksit je crvenosmeđe boje, pseudoolitične i pelitske strukture.

Kemijski sastav boksita varira od ležišta do ležišta, ali i u samom ležištu. Radi ilustracije navode se podaci za ležište Rovinj-1: Al₂O₃=48,08%, SiO₂=16,16%, Fe₂O₃=21,25%, TiO₂=2,50, CaO=0,06%, G=12,01%.

Mineralni sastav boksita je, također promjenljiv u pojedinim ležištima, a okvirno iznosi: Bemita 46-47%, minerala gline 28-29%, kaolinita 20-45% oksida i hidroksida željeza 22-23%, hematita 15-24%, klorita 3-6%, anatasa i rutila oko 2% i CaO 1% (podaci se odnose na ležište Rovinj-1). Od akcesornih minerala utvrđeni su cirkon, turmalin i apatit.

Na temelju relevantnih karakteristika boksitne rude, može se zaključiti da jurski boksiti pripadaju kategoriji glinovitih boksita. Geneza im se veže za kopnenu fazu, tijekom gornje jure.

Debljina naslaga nad rudom kreće se od 1 do 23 m, a debljina boksita iznosi od 1 do 20 m. Današnja proizvodnja iznosi 3.000 – 4.000 t/god. boksita, koji se upotrebljava u cementnoj industriji.

Rezerve boksitne rude u ležištima Rovinj, Gradina, Bralići i Vrsar procijenjene su na više od 5 milijuna tona pri tome najveće ležište, Rovinj ima više od 2.200.000 t. Preme novijim podacima eksploatacijsko polje Rovinj ima 200.000 – 250.000 tona rude, a cijelo ležište oko 10.000.000 tona. Na temelju predočenih rezervi rude i godišnje proizvodnje, planira se proizvodnja na eksploatacijskom polju Rovinj narednih 20 - 35 godina.

Boksiti starijeg paleogena

Starije paleogenski boksiti, nalaze se na brojnim lokalitetima i sličnog su kemijskog i mineralošog sastava. Ležišta su smještena, uglavnom, duž geološke granice kreda-paleogen i u pojasu paralelno s njom, i to na potezu od Umaga do Labina . Zona u kojoj se nalaze ležišta boksita duga je oko 60 km i široka 4-6 km. Manji broj ležišta istoga tipa nalaze se sjeverno od Buja, zatim u području Učke i sjeveroistočno od Pule.

Boksitna ležišta su uglavnom vezane za paleoudubljenja pa je oblik boksitnih tijela najčešće džepolik, a rjeđe izduženo koritast, odnosno konusnog oblika nastalog ispunjenjem vrtača. Boje su najčešće crvene, a ponekad žute, odnosno ljubičaste. Struktura je oolitna, pseudooolitna i pseudoporfirna. Površina izdanaka boksita varira u rasponu od 100-300 m², dok je dubina od 8-30, a rijeđe 45 m. Također, je i količina boksita u ležištima promjenjiva i kreće se od 50 t do 25.000 t, rijeđe do 35.000 t.
Tablica 9 Kemijski sastav pojedinačnih uzoraka boksita, iz nekoliko ležišta

	SiO2	Al2O3	Fe2O3	TiO2	H2O^105	H2O^180	G.Ž
1.	0,20	60,50	22,16	2,95	0,62	0,32	12,58
2.	1,98	56,48	23,10	3,49	0,45	0,30	11,90
3.	0,78	46,54	29,50	3,30	1,81	1,58	14,18
4.	1,53	55,34	27,00	3,51	0,85	0,05	11,28
5.	5,93	54,28	21,88	3,18			14,00

1. Serbani, 2. Deklevi, 3. Žminj, 4. Labin, 5. Srednji sastav istarskih ležišta boksita (s ležištima glinovitih boksita)

U pojedinim dijelovima terena na površini od jednog četvornog kilometra registrirano je od 10 do 90 ležišta boksita. Do 1979. godine utvrđeno je oko 10.000 ležišta s prosječnom količinom boksita od oko 1.000 t po ležištu.

Glavni minerali boksita su: bemit, hematit i kaolinit,rijeđe se javljaju hidrargilit,pirit, i getit. Dominira bemit, a slijede hematit, kaolinit i anatas.

Boksiti su nastali na zaravnjenoj, izrazito karstificiranoj podlozi, pri čemu ishodišni materijal pretstavlja netopivi ostatak karbonata podine.

Proizvodnja boksita u Istri činila je, između dva svjetska rata, 10% od ukupne svjetske proizvodnje, ali već 1979. godine pada na svega 0,2% svjetske proizvodnje. Od 1915. - 1979. godine u Istri je proizvedeno oko 9.500.000 t starije paleogenskih boksita, a u razdoblju od 1980. do 1987. godine proizvedeno 939.130 t boksita,ili prosječno 117.391 t godišnje.

Kroz povijest istraživanja i proizvodnje boksita, evidentirana su slijedeća eksploatacijska polja: Višnjan III, Višnjan II, Višnjan-Heki-Žminj, Labin, Kuk i Glavica. Pretežni dio boksita je već izvađen, dok su preostale, bilančne rezerve u količini od 1.188.000 t, i vanbilančne oko 866.000 t. U eksploatacijskom polju “Glavica” eksploatacija je započela već 1920. godine, kada je izvađeno oko 30.000 t boksita. Istraživanja su nastavljena osamdesetih godina, kada je utvrđeno 6 milijuna tona sirovine (smjesa oko 30% boksita i ostalo zemlje crvenice). Od navedene količine oko 1.500.000 t boksita upotrebljeno je za Al-industriju. Eksploataciju je izvodilo poduzeće “Istarski boksiti”, Rovinj, a sada proizvodnju obavljaju “Istarski boksiti” u likvidaciji. Preostale, do sada utvrđene rezerve mogle bi se iscrpsti kroz desetak godina, imajući u vidu prijašnju godišnju proizvodnju od oko 100.000 tona /god.

Piritizirani boksiti
Ovi boksiti također pripadaju starijepaleogenskoj starosti, ali se po svojim specifičnostima razlikuju od ostalih. Nalaze se uglavnom, u sjeverozapadnom području Istre, na lokalitetima: Sovinjak (Minjera), Grdoselo (kod Pazina), Blatna Ves (južno od Roča), Vilanija (blizu Buja), Karojba i ležište kod Rovinja. Također su vezani za paleoudubljenja karstificirane kredne karbonatne podloge.

Boksiti sadrže povišene količine pirita, po kojem su i dobili ime, a koristili su se za dobivanje sumporne kiseline (vitriol) i aluna. Sadrže: bemit, pirit, hematit, getit, kaolinit, dijaspor, hidrargilit, anatas, turmalin i cirkon. Proizvodnja im je počela već u 16. stoljeću, i to na obalama rijeke Mirne, pod Sovinjakom i kod Mluna. Eksploatacija se vršila jamskim radovima na 17 lokaliteta.

Novijim istraživanjima je dokazano da ti boksiti sadrže povišene količine radioaktivnih supstanci. Za razliku od crvenih boksita, koji imaju tipične kozmičke vrijednosti, u piritiziranom boksitu utvrđen je povišeni sadržaj radionuklida, vezan za ⁴⁰K, ²²⁶Ra, ²³²Th(²²⁸Ra) i ²³⁸U.
Kamen
Istarski poluotok je pretežno izgrađen od plitkomorskih vapnenaca, taloženih u okviru karbonatne platforme, koja je egzistirala od srednje jure do paleogena.Za stanovnike Istre, kamen je već odavnina predstavljao koristan višenamjenski materijal, koji je korišten u različite namjene. Prvi kamenolomi u Istri datiraju već od prvog stoljeća p. K. (Vinkuran kraj Pule). Istarski kamen (Orsera-Kirmenjak), među ostalim, služio je i za gradnju Venecije, Ravene, Rovinja i dr. Danas se kamen u Istri eksploatira iz brojnih kamenoloma, i to kao arhitektonsko-građevni i tehnički građevni kamen.