6-masala. “Avesto”, “Xvaday Namak” (“Podshohnoma”), “Shohnoma”
asarlari. «Avesta». Zoroastrizm (otashparastlik: miloddan avvalgi VI— milodning VI asri)
dinining muqaddas kitobi (miloddan avvalgi VI—IѴ asrlarda yozilgan); Eron hamda O’rta
Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyatini (e’tiqodi, tili, adabiyoti), qisman tarixini
o’rganishda asosiy manba xisoblanadi.
Asarning yozilgan joyi xaqida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar (fransuz
J.Darmsteter, Ozarbayjon olimi I.Aliyev) «Avesta» Midiya (hozirgi Eronning shimoli-
g’arbiy qismi va Ozarbayjon) da yozilgan desalar, ko’pchilik (V.V. Struve, S.P. Tolstov,
F.Altxaym va b.q.) Amudaryo bo’yida joylashgan viloyatlarda, Balx bilan Xorazm
oralig’ida yaratilgan, deb hisoblaydilar. Oxirgi fikr so’nggi vaqtlarda Eron olimlari
(masalan, Ibrohim Pur Dovud) tarafidan ham e’tirof etildi.
«Avesta» to’liq saqlanmagan. Bizgacha, uning juda oz qismi yetib kelgan, xolos.
Ma’lumki, «Avesta» Kayyoniy hukmdorlardan Gishtosp (Vishtosp) zamonida kitob
holiga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb ataluvchi asosiy qismi xudo
Zaratushtra tomonidan yozilgan va Mas’udiy, Tabariy va Beruniylarning (q.) so’zlariga
qaraganda, 12000 ho’kiz terisidan tayyorlangan maxsus pergamentga oltin harflar bilan
yozilgan. O’sha vaqtlarda uning uch nusxasi mavjud bo’lgan, lekin bir nusxasi Iskandar
Zulqarnaynning amr-farmoni bilan yoqib yuborilgan. Ikkinchi nusxasi Yunonistonga
olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa otashparastlar diniga o’ta e’tiqodli bo’lgan kishilar
qo’lida saqlanib qolgan. Lekin, bu nusxa ham to’la emas.
Asarning saqlangan qismlarini to’plash va kitob holiga keltirish ishlari Parfiya podshosi
Valgash III (148—192 yy.) hamda Sosoniylar (milodning III asri) davrida ham davom
ettirildi. «Avesta» sosoniy Shopur II (309—379) davrida tartibga solindi, izoxlar va
qo’shimchalar (zand) bilan boyitildi va to’la kitob holiga keltirilib, asosiy qismlari
paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Bu kitob «Zand Avesta» nomi bilan mashhur.
Afsuski, «Zand Avesta» ham bizning zamonimizgacha to’la holda yetib kelmagan.
Uning bir qismi Iskandar Zulkarnayn yurishlari vaqtida, boshqa bir qismi esa arablar
istilosi (674—715 yy.) vaqtida yo’q qilingan. Asarning bizgacha yetib kelgan qismi,
professor Ye.E.Bertelsning ma’lumotlariga qaraganda, 83000 so’zdan iboratdir. U asosan
to’rt qismdan (yasna, yashtov, vispered, vendidad) iborat. Ayniqsa, Yasna tarkibiga
kirgan qo’shiqlar (ular gat deb ataladi) «Avesta»ning eng ko’hna va qimmatli qismlari
hisoblanadi. «Avesta», ayniqsa uning qo’shikdari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning
(taxm. 940—1030 yy.) «Shohnoma» asariga (q.) manba bo’lgan.
«Avesta» nisbatan yaxshi o’rganilgan (K. Zaleman, X. Bartolomey, Ye.E.Bertels, V.V.
Struve va b.q.). U fransuz (Anketel dyu Perron, Y.Darmsteter), rus (K.A. Kossovich),
ingliz (L.X. Mayls), Daniya (A.Xristensen) va fors (Ibrohim Pur Dovud) tillariga tarjima
qilingan. Uning Kopengagenda (Daniya) saqlanayotgan yagona nusxasi asosida
tayyorlangan fotomatni 1937—1944 yillari olti jild qilib nashr etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |