Практикум по статистике. (2 издание). Тащкент изд. «Iqtisod-moliya»

Iqtisodiyot uchun:

Yalpi foyda (aralash daromad) = YAIM + ishlab chiqarish va import uchun subsidiya – mehnat haqi – ishlab chiqarish va import uchun soliq;

Sektorlar va tarmoqlar uchun:

Yalpi foyda (aralash daromad) =YAQQ + boshqa ishlab chiqarish uchun subsidiya

– mehnat haqi – boshqa ishlab chiqarish uchun soliq

4. 
   misol. Nomoliyaviy korxonalar sektori quyidagi shartli ma’lumotlari asosida daromadlarning shakllanish schyotini tuzing va schyotni balanslantiruvchi ko’rsatkichi yalpi(sof) foydani hisoblang.(joriy bahoda, mln so’m):
   

t/r	Ko’rsatkichlar	Miqdori
1.	Yalpi mahsulot va xizmatlar qiymati, asosiy bahoda	898
2.	Oraliq iste’moli	456
3.	Yollangan xizmatchilarga berilgan asosiy ish haqi	160
4.	Xizmatchilarni mukofotlash	20
5.	Xizmatchilarni ovqatlanishlari uchun berilgan dotatsiya	10
6.	Turistik yo’llanma haqi	6
7.	Ijtimoiy sug’urta ajratmasi	20
8.	Nafaqaga qo’shimcha haqlar	4
9.	Korxona mol-mulk solig’i	30
10.	Nogironlar mehnatidan foydalanganligi uchun davlat tomonidan berilgan subsidiya	2
11.	Asosiy fondlar iste’moli	100

Yechish:

1. 
   Daromadlarning shakllanish schyotini tuzish uchun kerakli ma’lumotlarni hisoblaymiz:
   

Yalpi qo’shilgan qiymat (YAQQ)

YAQQ=YAMX-OI=898-456=442 mln so’m.
Yollanganlarni mehnat haqi (MH)

MH=160+20+10+6+20+4=220 mln so’m.

Boshqa ishlab chiqarish uchun sof soliq (BICHS)

BICHS=20-2=28 mln so’m.

2. 
   Nomoliyaviy korxonalar sektorining daromadlarni shakllanish schyotini tuzamiz va schyotni balanslantiruvchi ko’rsatkichini hisoblaymiz:
   

Daromadlarning shakllanish schyoti

Foydalanish		Resurslar
2. Mehnat haqi	220	1.Yalpi qo’shilgan qiymat	442
3. Boshqa ishlab chiqarish sof solig’i	28
4. Yalpi foyda (1-2-3)	194
5. Asosiy fondlar iste’moli	100
6. Sof foyda (4-5)	94
Jami (2+3+4)	442	Jami (1)	442

4. 
   misol. Quyidagi jadvalda mamlakat iqtisodiyotining shartli ma’lumotlari berilgan. (joriy bahoda, mlrd so’m):
   

№	Ko’rsatkichlar	Miqdori
1.	Yalpi mahsulot va xizmatlar qiymati asosiy bahoda	4400
2.	Oraliq iste’moli	1230
3.	Ish haqi	1432
4.	Ijtimoiy sug’urta ajratmasi	292
5.	Boshqa ishlab chiqarish solig’i	148
6.	Boshqa ishlab chiqarish uchun subsidiya	52
7.	Asosiy fondlar iste’moli	352
8.	Mahsulot uchun soliq	700
9.	Mahsulot uchun subsidiya	76

1. 
   Daromadlarni shakllanish schyotini tuzish uchun kerakli ko’rsatkichlarni hisoblaymiz:
   

Yalpi ichki mahsulotni bozor bahosida hisoblaymiz:
YAIM=YAMX_a.b+(MS-MSU)-OI=4400+700-76-1230=3794 mln so’m.
Yollangan xizmatchilarni mehnat haqini hisoblaymiz (MH):

MH=Ish haqi+ijtimoiy sug’urta ajratmasi=1432+292=1724 mlrd so’m.
Ishlab chiqarish va import solig’i (ICHIS):
ICHIS=MS+BICHS=700+148=848mlrd so’m.
Ishlab chiqarish va import uchun subsidiya (ICHISU):

ICHISU=MSU+BICHSU=76+52=128 mlrdso’m.

2. 
   Daromadlarni shakllanish schyotini tuzamiz va uni balanslantiruvchi ko’rsatkichi iqtisodiyotni yalpi (sof) foydasi va yalpi (sof) aralash daromadini hisoblaymiz.
   

Daromadlarning shakllanish schyoti

Foydalanish		Resurslar
2. Yollanganlarni mehnat haqi	1724	1.Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida	3794
3. Ishlab chiqarish va import solig’i	848
4. Ishlab chiqarish va import subsidiyasi(-)	128
5. Yalpi foyda va aralash daromad (1-2-3+4)	1350
5.1 Asosiy fondlar iste’moli	352
5.2 Sof foyda va aralash daromad (5-5.1)	998
Jami 2+3+4+5	3794	Jami 1	3794

Daromadlarning birlamchi taqsimlash schyoti va uning ko’rsatkichlarini hisoblash

Daromadlarning birlamchi taqsimlash schyotini tuzishdan maqsad, ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan birlamchi daromadlarni ishlab chiqarishda qatnashganlar ulushiga qarab taqsimlash operatsiyasini qayd etishdir. Birlamchi daromad deganda institutsional birliklarni ishlab chiqarishda qatnashganliklari tufayli to’lashlari lozim bo’lgan daromadlardan va o’zlariga qarashli mulklardan boshqa birliklardan foydalanib olgan daromadlari tushuniladi. Bularga foizlar, dividendlar, renta, to’g’ridan-to’g’ri investitsiya qilish natijasida olinadigan reinvestitsiya daromadi hamda sug’urta polisidan olinadigan daromad va boshqalar kiradi.

Shunday qilib, nomoliyaviy va moliyaviy sektorlarning birlamchi daromadi yalpi foyda + sof mulkdan olingan daromaddan (mulkdan olingan daromadlardan, mulkdan foydalanganligi uchun berilgan mulk daromadi farqi) iborat bo’ladi.

Davlat boshqaruv organlari (DBO) sektorining birlamchi daromadlari: sof ishlab chiqarish va import uchun soliq, sof mulk daromadi va DBO tegishli nokorporativ korxonalarning foydalarini yig’indisiga teng.

Uy xo’jaliklarini birlamchi daromadlari mehnat haqi, aralash daromadlar va mulk daromadlari yig’indisiga teng.

Uy xo’jaliklariga xizmat qiluvchi notijorat tashkilotlarning birlamchi daromadlari sof mulk daromadlaridan iborat.

Iqtisodiyotning daromadlarni birlamchi taqsimlash schyoti

Foydalanish	Resurslar
5.Tashqi dunyoga berilgan mulk daromadi	1.Yalpi foyda (aralash daromad )
6.Yalpi milliy daromad (6=1+2+3+4-5)	2.Yollangan xizmatchilarning mehnat haqi
	3. Ishlab chiqarish va import uchun sof solig’i
	4. Tashqi dunyodan olingan mulk daromadi
Jami:(5+6)	Jami:(1+2+3+4)

4. 
   masala.Quyidagi jadvalda mamlakatning shartli iqtisodiy ma’lumotlari berilgan, (joriy bahoda, mln so’m):
   

№	Ko’rsatkichlar nomi	Miqdori
1.	Yalpi mahsulot va xizmatlar qiymati, asosiy bahoda	6000
2.	Mahsulot uchun soliq	280
3.	Mahsulot uchun subsidiya(-)	54
4.	Oraliq iste’mol xarajati	2300
5.	Boshqa ishlab chiqarish solig’i	140
6.	Boshqa ishlab chiqarish uchun subsidiya (-)	30
7.	Yollangan xizmatchilarni mehnat haqi	1110
8.	“Tashqi dunyo”dan olingan mulk daromadi	68
9.	“Tashqi dunyo”ga berilgan mulk daromadi	60
10.	Asosiy fondlar iste’moli	340

Jadvaldagi ma’lumotlar asosida "Daromadlarning birlamchi taqsimlash” schyotini tuzing va yalpi (sof) milliy daromadni hisoblang.

Yechish:

1. 
   Daromadning birlamchi taqsimlash schyotini tuzish uchun kerakli ko’rsatkichlarni hisoblaymiz.
   
   1. 
      Yalpi ichki mahsulot bozor bahosida (YAIM), YAIM=YAMH(6000)+MH(280)-MS(54)-OI(2300)=3926 mln so’m.
      

2. 
   Ishlab chiqarish va importga soliq (ICHIH), ICHIH=MH(280)+BICHS(140)=420 mln so’m.
   

3. 
   Ishlab chiqarish va import uchun subsidiya (ICHIS), ICHIS=MS(54)+BICHS(30)=84 mln so’m.
   

4. 
   Yalpi foyda (YAF) va aralash daromad (AD),
   

YSF va AD=YAIM(3926)-MH(1110)- ICHIH(420) + ICHIS(84)=

=2480 mln so’m

2. 
   Endi daromadlarning birlamchi taqsimlash schyoti va uni balanslantiruvchi ko’rsatkichi yalpi va sof milliy daromadni(YAMD yoki SMD) hisoblaymiz.
   

Daromadlarning birlamchi taqsimlash schyoti

Foydalanish		Resurslar
6. Tashqi dunyoga berilgan mulk daromadi	60		1. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad	2480
7.Yalpi milliy daromad (T.1+T.2+T.3+T.4+T.5-T.6)	3934		2. Mehnat haqi	1110
8.Asosiy fondlar iste’moli	340		3. Ishlab chiqarish va import solig’i	420
9. Sof milliy daromad(T.7-T.8)	3594		4. Ishlab chiqarish va import uchun subsidiya	-84
			5. Tashqi dunyodan olingan mulk daromadlari	68
Jami 6+7	3994		Jami 1+2+3+4+5	3994

Daromadlarni birlamchi taqsimlash schyotining tuzilishi sektorlarning birlamchi daromadiga qarab, turli ko’rinishda bo’ladi.

Nomoliyaviy korxonalarning daromadlarini birlamchi taqsimlash schyotini umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Foydalanish	Resurslar
To’langan mulk daromadi Birlamchi daromad qoldig’i (4=1+2-3)	Yalpi foyda Olingan mulk daromadi
Jami: (3+4)	Jami: (1+2)

4. 
   masala. Nomoliyaviy korxonalar sektorini iqtisodiy faoliyatini ifodalovchi
   

ma’lumotlari quyidagi jadvalda berilgan, (joriy baho, mln so’m):

№	Ko’rsatkichlar nomi	Miqdori
1.	Yalpi foyda	194
2.	Yerdan foydalanish uchun ijara haqi	4
3.	Olingan kreditga to’langan foiz	6
4.	Korxona xizmatlariga to’langan dividend	8
5.	Bankga qo’yilgan mablag’ uchun olingan foiz	14

Jadvaldagi ma’lumotlar asosida nomoliyaviy korxonalar sektorini “Daromadlarning birlamchi taqsimlash” schyotini tuzing va uni balanslantiruvchi ko’rsatkichi “Birlamchi daromad saldosi” ni hisoblang.
Yechish:

1. 
   Daromadlarning birlamchi taqsimlash schyotini tuzib, kerakli ko’rsatkichlarni hisoblaymiz;
   
   1. 
      Mulkdan olingan daromad: 14 mln so’m
      
   2. 
      Mulkdan foydalanganligi uchun to’lgan daromad: 4+6+8=18mln so’m.
      
2. 
   Nomoliyaviy korxonalar sektorini “Daromadlarning birlamchi taqsimlash” schyotini tuzamiz va schyotni balanslantiruvchi ko’rsatkichini hisoblaymiz.
   

Daromadlarning birlamchi taqsimlash schyoti

Foydalanish		Resurslar
3. Mulkdan foydalanganligi uchun to’langan daromad	18	1.Yalpi foyda	194
4.Birlamchi daromad saldosi (B1+B2-B3)	190	2. Mulkdan olingan daromad	14
Jami 3+4	208	Jami 1+2	208

Davlat boshqaruv organlarining daromadini birlamchi taqsimlash schyotining umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Foydalanish	Resurslar
4.To’langan mulk daromadi 5.Birlamchi daromadlar qoldig’i (5=1+2+3-4)	Yalpi foyda Ishlab chiqarish va import uchun sof soliq 3.Olingan mulk daromadi
Jami: (4+5)	Jami :(1+|2+3)

Uy xo’jaliklari sektorining daromadlarini birlamchi taqsimlash schetini umumiy ko’rinishi quyidagicha: