Практикум по статистике. (2 издание). Тащкент изд. «Iqtisod-moliya»

VIII. STATISTIK INDEKSLAR


Uslubiy ko’rsatmalar va namunaviy misolarni yechish

Indekslar statistika amaliyotida keng qo’llaniladigan usullardan biridir.

Ushbu mavzuga doir amaliy mashg’ulotlar jarayonida talaba statistik indekslar bo’yicha olgan nazariy bilimlarini iqtisodiyotda qo’llash va statistik ko’rsatkichlarni hisoblash hamda tahlil qila olishi uchun quyidagilarni bilishi va bajara olishi kerak:

• 
  indeks tushunchasini va uni turli belgilar bo’yicha tasnifini;
  
• 
  individual (yakka) va umumiy indekslarni hisoblashni;
  
• 
  agregat indeks-umumiy indekslarning asosiy shakli ekanligini;
  
• 
  o’rtacha arifmetik va garmonik indekslarni aniqlashni;
  
• 
  o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli hamda tarkibiy siljish ta’siri indekslarini hisoblashni va ularning o’zaro bog’liqligini;
  
• 
  bazisli va zanjirsimon indekslarni hisoblash uslubiyatini;
  
• 
  territorial (hududiy) indekslarni hisoblash va tahlil qilish usullarini;
  
• 
  indekslar yordamida omillar tahlilini.
  

Statistik indekslar to’plam birliklarini qamrab olishi jihatidan individual(yakka), guruhli va umumiy indekslarga; tadqiqot ob’yektiga ko’ra-miqdoriy va sifat ko’rsatkichli indekslarga; umumiy indekslar hisoblash uslubiyati jihatidan agregat va o’rtacha (arifmetik va garmonik) indekslarga; taqqoslash bazasiga ko’ra bazisli va zanjirsimon indekslarga; makon va zamonda taqqoslanishi jihatidan dinamika va territorial (hududiy) indekslarga, shuningdek, o’zgaruvchan, o’zgarmas tarkibli va tarkibiy siljishlar indekslariga bo’linadi.

1. 
   Individual va umumiy indekslar
   

Individual indekslar indekslashtirilayotgan bir miqdorni ikkinchisiga bo’lish orqali aniqlanadi. Masalan, qandaydir bir tovar bahosini joriy davrida o’tgan davrga nisbatan o’zgarishini aniqlash uchun baho individual indeksini quyidagi formula bilan hisoblaymiz:
,
bu yerda: -baho individual indeksi; -tovarning joriy davrdagi bahosi; -tovarning o’tgan davrdagi bahosi.
Qandaydir bir tovarning miqdori (fizik hajmi) qanday o’zgarganligini bilish uchun miqdor individual indeksi quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda: -miqdor individual indeksi; -tovarning joriy davrdagi miqdori; -tovarning o’tgan davrdagi miqdori.