Politexnika instituti

200 
4. Qoraqalpog‟iston Respublikasida ta'lim, fan va madaniyat. 
Qoraqalpoq  xalqi  qadimiy  va  boy  tarixga  ega.  Uning  milliy  madaniyati,  jozibali  san‘ati, 
mumtoz  adabiyoti,  qadriyatlari  udum  va  an‘analari  olamga  mashhurdir.  Mustaqillik  tufayli 
qoraqalpoq xalqi juda ko‘p qadriyatlarini qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Adolat va tenglik, 
ozodlik  va  erk  uchun  kurashgan  Yernazar  Olako‘z,  Ollayor  Do‘stnazarov  singari  xalq 
qahramonlarining jasoratli, o‘t yurakli qoraqalpoq farzandlarining orzu-armonlari amalga oshdi.
 
Milliy madaniyat va ma'naviyatning qaror topishiga, qoraqalpoq xalqining klassik shoirlari 
Berdaq, Ajiniyoz bobolar ijodiy meroslarining to‘la tiklanishiga, aziz xotiralarining ulug‘lanishiga 
yo‘l  ochib  berildi.  Bugungi  kunda  Ibroyim  Yusupov,  To‘lepbergen  Qaibergenov,  Tilovbergen 
Jumamuratov  kabi  Qoraqalpoq  yozuvchi  va  shoirlarining  asarlari  xalqlarimiz  ma'naviy 
xazinasidan munosib joy oldi. Sobir Kamolov, Charjau Abdirov kabi yirik olimlar O‘zbekiston 
fani rivojiga juda katta hissa qo‘shdilar. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston madaniy hayotida 
ham jiddiy o‘zgarishlar haqida gap ketganda, avvalo xalq ta'limi tizimida yuz bergan o‘zgarishlarni 
ta'kidlash o‘rinli.
 
Bugungi  kunda  respublika  xalq  ta'limi  tizimi  milliy  uyg‘onish,  ijtimoiy-iqtisodiy  va 
ma'naviy  rivojiga  xizmat  qilishda  yetakchi  rol  oynamoqda.  Respublikada  yangi  tipdagi  o‘rta 
umumta'lim  muassasalari  –  litseylar,  gimnaziyalar  va  alohida  fanlarni  chuqurlashtirilgan  holda 
o‘qitiladigan  maktablar,  biznes  maktablar,  kollejlar  va  boshqalar  tez  rivojlanmoqda.  Hozirgi 
vaqtda  Respublikada  25  tadan  ziyod  maktab  va  maktab  internatlarda  o'quvchmarning  fanlarni 
o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari asosida muayyan fanlarni chuqur o‘rgatishga yo‘naltirilgan.
 
Bundan tashqari qator maktablarda ixtisoslashtirilgan sinflar tashkil etilgan.
 
Hozirgi  paytda  respublikada  763  ta  umumta'lim  maktabi,  405  ta  maktabgacha  ta‘lim 
muassasasi,  91  maktabdan  tashqari  ta'lim  muassasasi  (shundan  28  tasi  bolalar  sport  maktabi) 
faoliyat  ko‘rsatmoqda.  Bolalarga  xorijiy  tillarni,  xoreografiya,  tasviriy  va  musiqa  san'atini, 
kompyuter savodxonligi asoslarini o‘rgatuvchi guruhlar tashkil etildi. Milliy hunarmandchilikni 
rivojlantirishga,  gilam to‘qish,  keramika  buyumlari  tayyorlash,  ganchkorlar  va  boshqa  shu  kabi 
hunar egalarini tayyorlashga ahamiyat berila boshlandi.
 
Istiqlol  yillarida  Respublikada  oliy  ma‘lumotli  kadrlar  tayyorlashga  ham  alohida  e'tibor 
qaratildi.  Berdaq  nomidagi  Qoraqalpog‘iston  Davlat  Universitetida  bugungi  kunda  33  ta 
mutaxassislik bo‘yicha bakalavrlar, 15 ta mutaxassislik bo‘yicha esa magistrlar tayyorlanmoqda. 
O‘ziga  xos  tarixga  ega  bo‘lgan  Ajiniyoz  nomli  Nukus  Davlat  pedagogika  institutida  oliy 
ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlanmoqda. Mazkur o‘quv yurtining 15 ta fakultetida 4 ming 402 
ta talaba ta'lim olmoqda. O‘lkada sog‘liqni saqlash sohasidagi kadrlarni tayyorlash borasida ham 
muayyan  ijobiy  o‘zgarishlar  yuz  berdi.  Respublika  sog‘liqni  saqlash  muassasalarining  tibbiyot 
xodimlariga  bo‘lgan  ehtiyojini  qondirish  maqsadida  1991-yilda  Nukusda  Toshkent  Pediatriya 
tibbiyot institutining Qoraqalpog‘iston filiali tashkil etildi. Bugungi kunda Respublikada Toshkent 
axborot  texnologiyalari  universiteti,  Toshkent  davlat  agrar  universiteti  va  San‘atshunoslik 
institutlarining Nukus filiallari ham faoliyat yuritmoqda.
 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri qiyinchiliklariga qaramay respublika hukumati xalq ta'limi 
moddiy-texnika  bazasini  mustahkamlash  chora-tadbirlarini  ko‘rmoqda.  Istiqlol  yillarida  fan 
sohasida  ham  sezilarli  o‘zgarishlar  bo‘ldi.  1992-yilda  O‘zbekiston  Respublika  Fanlar 
Akademiyasining  Qoraqalpoq  filialiga  O‘zbekiston  Respbulikasi  FAning  Qoraqalpoq  bo‘limi 
maqomi  berildi.  Uning  tarkibida  ilgari  3  ta  institut  mavjud  bo‘lgan  bo‘lsa,  yana  ikkita  institut 
qo‘shildi. «Tarix, arxeologiya va etnografiya» hamda «Bioekologiya» institutlari ham shu bo‘lim 
tarkibiga  kirdi.  Botanika  bog‘i  bo‘linmasiga  esa  bo‘lim  maqomi  berildi.  1994-yilda  esa  Fanlar 
Akademiyasi  tarkibiga  O‘zbekiston  Sog‘liqni  saqlash  vazirligiga  qarashli  tajriba  instituti  va 
tibbiyot klinikasi ham kiritildi. Fanlar Akademiyasi tashkil etgan bunday tadbirlar olimlarga tibbiy 
va ijtimoiy fanlarni yanada rivojlantirish, xalq xo‘jaligi va madaniyatini yuksaltirishda muayyan 
muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishga yordam berdi.
 
Qoraqalpoq  tilida  erishilgan  yutuqlar  hamda  to‘rt  jildlik  «Qoraqalpoq  tilining  izohli 
lug‘ati»ni  yaratishdagi  xizmatlari  uchun  Fanlar  Akademiyasining  4  nafar  ilmiy  xodimi 

---

201 
(M.Qalandarov,  R.Yesemuratova,  T.To‘raboyev,  D.Qozoqboyev)  1996  yilda  O‘zbekiston 
Respublikasining Beruniy nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlandilar.
 
1992-yilda O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi fanlari akademiyasining Qoraqalpoq 
bo‘limi tashkil etildi. Uning tarkibiga Sh.Musayev nomidagi Chimboy yer ishlari instituti hamda 
sholichilik va chorvachilik institutlarining filiallari kiritildi. Nukusda O‘rta Osiyo irrigatsiya ilmiy 
tekshirish institutining bo‘limi faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublikada oliy o‘quv yurtlari ham ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Keyingi yillarda Toshkent olimlari ko‘magida katta miqdordagi 
yuqo‘li malakali mutaxassislar tayyorlandi. Respublikadagi 60 nafar fan doktori va 600 nafar fan 
nomzodidan deyarli 30 foizi O‘zbekiston mustaqilligi yillarida ilmiy daraja oldilar. Ilgari Fanlar 
Akademiyasi haqiqiy a'zoligiga saylangan Ch.A.Abdirov, S.K.Kamolov, A.B.Baxiyevlar qatoriga 
T.Yeshanov, A.Dauletov, U.Hamidov va J.Bozorboyev ham qabul qilindilar. 1997-yilda esa ikki 
nafar rassom (J.Izentayev ya J.Quttimuratov) O‘zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasining 
akademikligiga saylandilar.
 
Respublikada  yuqori  malakali  kadrlar  o‘sishida,  ayniqsa,  ijtimoiy  fanlar  sohasida 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Attestatsiya  Komissiyasi  tomonidan  tarix  va  arxeologiya, 
etnografiya, til va adabiyot bo‘yicha nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qiluvchi 
ixtisoslashgan Kengashlarning tashkil etilayotganligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Respublika 
olimlari  keyingi  yillarda  chet  el  mutaxassislari  bilan  hamkorlikda  ilmiy  izlanishlar  olib 
bormoqdalar. Respublika Fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq bo‘limi «Bioekologiya» instituti 
xodimlari Germaniya olimlari bilan birgalikda 1993-yildan beri Orolboyi ekologiyasi muammolari 
bo‘yicha tadqiqotlar olib borishmoqda. 1995-yilda Mo‘ynoqda Germaniya Federativ Respublikasi 
yordamida «Bioekologiya» institutining xalqaro ekologiya stansiyasi ochildi.
 
«Tarix,  arxeologiya  va  etnografiya»  instituti  Avstraliyaning  Sidney  universiteti  olimlari 
hamda fransuz arxeologlari bilan birgalikda ish olib bormoqdalar.
 
Mustaqil  O‘zbekiston  va  Qoraqalpog‘istonning  dolzarb  masalalari  respublika  shoir  va 
yozuvchilari  ijodida  katta  o‘rin  egallaydi.  O‘zbekiston  va  Qoraqalpog‘iston  xalq  yozuvchisi 
To‘lepbergan  Qaipbergenov  qatoriga  yangi  nomlar  kelib  qo‘shildi.  Saginbay  Ibrohimov, 
Kenesboy  Rahmonov  kabi  shoirlar,  Guloysha  Yesemuratova,  O‘zarboy  Abdurahmonov, 
Muratboy Nizanovlar ana shular jumlasidandir.
 
2000  yil  aprel  oyida  Qoraqalpog‘iston  Yozuvchilar  uyushmasida  1999  yilda  yaratilgan 
badiiy  asarlar  muhokamasiga  bag‘ishlangan  yig‘ilish  bo‘ldi.  Unda  eng  yaxshi  asarlarga 
Qoraqalpoq  Yozuvchilar  uyushmasining  mukofoti  berildi.  Jumladan,  Davlatmurod  Karimov 
«Qur'oni Karim»ni o‘zbek tihdan Qoraqalpoq tiliga tarjima qilgani uchun, Gulchehra Rahimova 
mustabid  tuzum  qurbonlari  haqidagi  qissasi  uchun  va  Minayxon  Jumanazarova  «Cho‘lpon» 
nashriyotida chop etilgan «Qalbingizda qolgim keladi» she'rlar to‘plami uchun mazkur mukofotga 
sazovor  bo‘ldilar.  Ayniqsa,  1999-yil  4-mayda  O‘zbekiston  Prezidentining  Farmomg‘a  ko‘ra 
T.Qaipbergenov  va  I.Yusupovning  «El-yurt  hurmati»  ordeni  bilan  taqdirlanishi  respublika 
hayotida katta voqea bo‘ldi.
 
1993-yil  yanvarda  Toshkentda  Qoraqalpog‘iston  madaniyati  kunlari,  noyabr  oyida  esa 
Qoraqalpog‘istonda  Toshkent  madaniyati  kunlari  o‘tkazildi.  Xuddi  shuningdek,  2000-yil  iyun 
oyida  Qoraqalpog‘istonda  Toshkent  shahri  va  Xorazmdan  kelgan  madaniyat  xodimlari  va 
ijodkorlar  ishtirokida  ma'naviyat  kunlari  o‘tkazildi.  Dekabr  oyida  esa  Toshkentda 
Qoraqalpog‘iston  madaniyati  kunlari  uyushtirildi.  Bu  tadbirlar  Nukus  va  Toshkent  madaniyat 
xodimlari faoliyatini bir-birlariga yaqinlashtirdi.
 
1996-yilda Qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi marta «Oyjamol» nomli Qoraqalpoq 
baleti (N.Muhammedinova musiqasi, T.Xodjayev asari) sahnalashtirildi. 1996-yilda O‘zbekiston 
mustaqiligining 5 yilligi oldidan o‘tkazilgan «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq-tanlovida 
yosh  qo‘shiqchi  Roza  Kutekeyeva  «Mustaqillik  gullari»  qo‘shig‘i  bilan  ishtirok  etib,  faxrh 
ikkinchi o‘rinni oldi. Shu yili yana Amir Temur rolining eng yaxshi ijrosi uchun tanlovida Berdaq 
nomidagi drama teatri artisti Bozorboy Uzoqberganov qatnashib, birinchi o‘rinni oldi. Bu misollar 
Qoraqalpog‘iston  san'atkorlari  mustaqillik  yillarida  erishgan  muvaffaqiyatlardan  dalolat  beradi. 
Qoraqalpog‘iston  san'atida  erishilgan  muvaffaqiyatlarni  keng  targ‘ib  etishda  Rassomlar 

---

202 
uyushmasi, I.V.Savitskiy nomidagi San‘at muzeyi, Tarix-o‘lkashunoslik muzeyi hamda Jangovor 
va mehnat shuhrati muzeylari katta ishlarni olib bormoqda.
 
Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi va Vazirlar Kengashining «Erkin Qoraqalpog‘iston», 
«Qoraqalpog‘iston  xabarlari»  gazetalari,  yozuvchilar  uyushmasining  «Amudaryo»  jurnali, 
«Respublika  Fanlar  Akademiyasining  Qoraqalpoq  bo‘limi  xabarlari»  ilgarigidek  muntazam 
chiqarilmoqda.  1991-yildan  respubikada  hukumatga  qarashh  bo‘lmagan  «Orol  qizlari»  jumali 
chop etila boshladi. Istiqlol yillarida Nukus shahrining 60 yilligi, To‘rtko‘l shahrining 120 yilligi, 
Ajiniyoz  Qosiboy  o‘g‘lining  170  yilligi,  Amir  Temurning  660  yilligi  keng  nishonlandi.  Bular 
O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston tarixidagi eng muhim voqealar, o‘zbek va qoraqalpoq xalqlari 
o‘rtasidagi do‘stlik ramzidir. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Nukus shahrining 
60  yilligi  bayramida:  «O‘zbekiston  taqdiri,  bu  -  Qoraqalpog‘iston  taqdiridir,  o‘zbek  xalqining 
taqdiri,  bu  -  qoraqalpoq  xalqining  kelajagidir»  degan  otashnafas  so‘zlari  qoraqalpoq  xalqi 
xotirasida abadiy saqlanib qoladi. Bugun Qoraqalpoq xalqi shuni yaxshi biladiki, uning amaldagi 
suvereniteti,  mustaqilligi  faqat  O‘zbekiston  bilan  birga  bo‘lgandagina  ta'minlanishi  mumkin. 
Shuning  uchun  ham  Qoraqalpoq  xalqi  o‘z  taqdirini  o‘zbek  xalqi  va  O‘zbekiston  bilan  abadiy 
bog‘lagan.
 
Q.da 5 respublika, 14 tuman, 1 shahar (Nukus), 20 tarmoq gazetalari, 2 byulleten va 9 jurnal 
nashr  etiladi.  Shulardan  yiriklari:  «Yorqin  Qaraqalpaqstan»  (1924  yildan),  «Вести 
Каракалпакстана»  (1919  yildan),  «Qaraqalpaqstan  jaslari»  (1931  yildan),  «Amu  tongi»  (1991 
yildan), «Ustoz jo‘liy» (1998), «Гарезсизлик хэм иызам» (1996 yildan), «Davr ko‘zgusi» (1978 
yildan),  «Madaniyat  xem  sport»  (1997  yildan),  «Amudaryo»  (1932  yildan),  «Вестник»  (1960 
yildan),  «Aral  qыzlari»  (1991  yildan),  «Илим  хэм  жэмийет»  (1991  yildan),  «Saniyat»  (2003 
yildan),  «Экономика  хэм  банк»  (2003  yildan),  «Qaraqalpaqstan»  (2002  yildan),  «Билим  хэм 
ондирис», «Жипек жолы» (1999 yildan).
 
Q. radiosining eshittirishlari 1932 yil yanvarda boshlangan. Dastlab radioeshittirishlar qisqa 
axborotlar  tarzida  tashkil  qilingan.  1935  yilda  ularning  hajmi  3  soatgacha  yetkazilgan.  Hozirgi 
kunda Q. radiosi kuniga 6,5 soat hajmda eshittirishlar olib boradi.
 
Q. televideniyesi dastlab 1964 yil 5 noyabrda efirga chiqdi. Ilk faoliyati davrida ko’rsatuvlar 
kechki paytda 1,5 soat hajmda berilgan. Hozirgi kunda ertalab 1,5 soat va kechki payt soat 19:00 
dan yarim tungacha, dam olish kunlari teleko’rsatuvlar olib boriladi.
 
1970  yilning  o’rtalariga  kelib  yosh  qoraqalpoq  kino  san‘ati  rivojlana  boshladi.  1990  yil 
aprelda  ushbu  filial  bazasida  Nukus  shahrida  «Qoraqalpoqfilm»  kinostudiyasi  vujudga  keldi. 
T.Kalimbetovning  «Qalpoqcha»  (1990),  «Qaytish»  (1992)  kabi  dastlabki  badiiy  qisqa  metrajli 
filmlari  yaratildi.  A.Sultonov  ssenariysi  asosida  «Elim  degan  er  edi»,  «Ayriliq»  kabi  hujjatli 
filmlari ekranga chiqdi. Ekologiya, Afg’on urushi, Xo’jayli arxitekturasi, MDH prezidentlarining 
uchrashuvi  mavzularida  filmlar  yaratildi.  2002  yilda  ishlangan  «Ona»  filmi  Buxoro 
kinofestivalining  maxsus  mukofotiga  sazovor  bo’ldi.  2003  yil  iyul  oyida  Insbruk  shahrida 
(Avstriya)da o’tkazilgan 12-Xalqaro kinofestivalida «Otabegi» hujjatli filmi qatnashdi. 2004 yil 
noyabr  oyida  Gollandiyada  o’tkazilgan  10-xalqaro  kinofestivalida  qatnashtan  «Quduq»  hujjatli 
filmi shu oyning o’zida Bilbao (Ispaniya) shahrida o’tkazilgan Xalqaro kinofestivalida festivalning 
eng yaxshi rejissura uchun kumush sovriniga ega bo’ldi.
 
Q. sportchilari sportning kurash, boks, futbol, og’ir atletika, voleybol, basketbol, ot sporti turlari 
va b. bo’yicha mamlakat musobaqalarida ishtirok etib kelmoqdalar. Q.da 14 stadion, 467 sport zali, 
3159  sport  maydonchasi,  3  suzish  havzasi,  tennis  kortlari  va  b.  sport  inshootlari  bor.  Bir  qancha 
qoraqalpoq sportchilar O’zbekiston, Osiyo, jahon sport musobaqalarida qatnashib, g’oliblikni qo’lga 
kiritganlar yoki sovrinli o’rinlarni egallaganlar. Q. sportchilari «Umid nihollari», «Barkamol avlod», 
talabalar  universiadalarida  muvaffaqiyatli  qatnashib  kelmoqdalar.  Muaytay  bo’yicha  5  karra  jahon 
chempioni Erkin Qutiboyev, og’ir atletika bo’yicha Osiyo chempioni Baxtiyor Nurullayev, Olimpiada 
o’yinlari kumush medali sovrindori Sergey Sirsovning nomlari mashhur. 12-Osiyo o’yinlarida boks 
bo’yicha Alisher Avezboyev, futbol bo’yicha Berdax
 
Allaniyazov,  eshkak  eshish  bo’yicha  Baxtiyor  Davletyarovlar  g’oliblikni  qo’lga  kiritdilar. 
Respublikada xalqaro toifadagi sport ustalari, sport ustaligiga nomzodlar, 1 toifadagi sportchilar 
tayyorlanadi.
 

---