Politexnika instituti

194 
3. Qoraqalpog’istonda mustaqillik davri odimlari. Ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyot. 
O’zbekistonda  olib  borilayotgan  iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirishda  ko’p  millatli 
Qoraqalpog’iston xalqining, ana shu mo’tabar yurt kishilarining ham munosib hissasi bor.
 
Sanoatida ishlov beruvchi va xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqlar mavjud bo’lib, ular 
quyidagilardan iborat: elektroenergetika: yoqilg’i sanoati; kimyo va neft kimyosi; mashinasozlik 
va metallsozlik; o’rmon, yog’ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog’oz; unyorma va aralash yem; 
poligrafiya sanoatlari.
 
Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasi respublika va qo’shni viloyatlarning elektr energiyasiga 
bo’lgan talabini qondiradi (stansiyaning o’rtacha yillik quvvati 443,4 MVt). 1996 yilda Ko’ng’irot 
tumanida «Ustyurtgaz» korxonasining ishga tushirilishi bilan yoqilg’i sanoati vujudga keldi. 2004 
yilda respublika bo’yicha 1697,1 mln. m
3
  gaz  va  30,4  ming  t  kondensat  yetkazib  berildi.  1993 
yilda  «Nukuskabel»  ishga  tushirilishi  bilan  kabel  sanoati  vujudga  keldi.  Mustaqillik  yillarida 
Qo’ng’irot  un  zavodi  (1993),  «To’rtko’ldon»  (1997),  kichik  novvoyxonalar  va  makaron  i.ch. 
korxonalari bunyod etildi.
 
Yirik sanoat korxonalari Amudaryo tumanida (paxta zavodi va ip yigiruv va to’qimachilik 
fabrikasi),  Beruniy  tumanida  (paxta,  yog’moy  zavodlari,  to’qimachilik  korxonasi),  Qo’ng’irot 
tumanida  (paxta,  unyorma  zavodlari,  «Ustyurtgaz»),  To’rtko’l  tumanida  (paxta  un  tortish 
zavodlari), Xo’jayli tumanida (paxta, yog’moy, ta‘mirlashmexanika va g’isht zavodlari), Chimboy 
tumanida  (paxta,  yog’moy,  unyorma  zavodlari),  Ellikqal‘a  tumanida  (paxta  zavodi,  «Elteks» 
aksionerlik jamiyati va «Yuniver» qo’shma korxonasi), shuningdek, Nukus shahrida (vino zavodi, 
poligrafiya  kombinati,  «Kateks»,  «Nukus  non»,  «Daunt»  korxonalari,  unyorma  zavodi,  2  ta 
qurilish  sanoati  korxonasi)  va  Taxiatosh  shahrida  (ta‘mirlashmexanika  va  unyorma  zavodlari) 
faoliyat ko’rsatadi.
 
Respublikada  benzin,  kerosin,  dizel  yonilg’isi,  ohaktosh,  qoplama  materiallar,  yig’ma 
temirbeton  buyumlari,  mebel,  ip  tolasi,  paxta,  tikkuvchilik  mahsulotlari,  to’qimachilik 
galantereyasi,  o’simlik  moyi,  go’sht  va  go’sht  mahsulotlari,  non,  qandolatchilik  va  makaron 
mahsulotlari, un, yorma va b. ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.
 
Qishloq xo’jaligi asosan, paxtachilik, g’allachilik (sholi va bug’doy yetishtirish) va chorvachilik 
(go’sht, sut, qorako’lchilik)dan  iborat.  Qishloq  xo’jaligining  yalpi  mahsuloti  hajmida  paxta  22.4%, 
g’alla ekinlari 22,1%, chorva mahsulotlari 36,4% ni tashkil etadi. 2004 yil umumiy ekin maydoni 251,2 
ming ga, shundan 92,9 ming ga maydonga donli ekinlar, 102,9 ming ga yerga paxta, 13 ming ga yerga 
sabzavot-poliz, 34,2 ming ga yerga yemxashak ekinlari ekildi.
 
Chorvachilik, asosan, go’sht-sut yetishtirishga ixtisoslashgan. 2005 yilda barcha toifadagi 
xo’jaliklarda 437,7 ming qoramol, 539,9 ming qo’y va echki, 844,7 ming parranda, 15,8 ming ot 
boqildi.
 
O’zbekiston  hukumati  Qoraqalpog’iston  Respublikasini  har  tomonlama  qo’llab-
quvvatlamoqda. 1996 yili O’zbekiston Davlat byudjetidan Qoraqalpog’istonni rivojlantirish uchun 
10 milliard so’m mablag’ ajratildi. Bu Qoraqalpog’iston milliy daromadining 55 foizini tashkil 
qiladi.
 
Qoraqalpog’istonga berilayotgan moliyaviy yordam miqdori ham o’sib bormoqda. Bugungi 
kunda  O’zbekiston  markaziy  byudjetidan  Qoraqalpog’istonga  berilayotgan  subvensiya,  ya‘ni 
moliyaviy  yordam  miqdori  9  milliarddan  oshiq  so’mni  yoki  butun  Qoraqalpog’iston  byudjeti 
xarajatlarining  75  foizini  tashkil  etmoqda.  O’zbekiston  hukumatining  amaliy  yordami  hamda 
qoraqalpoq  xalqining  fidoiy  mehnati  tufayli  keyingi  yillarda  Qoraqalpog’istonda  aholi  turmush 
sharoitini yaxshilash, tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy natijalarga 
erishildi. Eng avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi. Hamjihatlik bilan yurt istiqboli 
yo’lida mehnat qilishga sharoit yaratildi.
 
Respublikada  mulkchilikning  yangi  shakllari  paydo  bo’la  boshladi.  Ishlab  chiqarish  va 
xizmat sohasida nodavlat sektorining hissasi oshib bordi. Ayni paytda sanoat, qishloq xo’jaligi va 
savdoda  bu  ko’rsatkich  80-90  foizni  tashkil  etmoqda.  Respublika  iqtisodiyotining  boshqa 
yo’nalishlarida  ham  islohotlar  izchil  amalga  oshirila  boshlandi.  Jumladan,  bank  tizimida  ham 

---

195 
jiddiy islohotlar amalga oshirildi. Bu yerda davlat banklari bilan birga tijorat va xususiy banklar 
ham  faoliyat  ko’rsatmoqda.  Agrosanoat  banki  va  sanoatqurilish  banklari  ixtisoslashtirilgan 
hissadorlik tijorat banklariga aylantirildi. Qoraqalpog’iston tarixida birinchi marta tashqi iqtisodiy 
faoliyat milliy banki tashkil etildi. 
Qoraqalpog’istonda ulgurji va birja savdosi bilan shug’ullanuvchi hissadorlik uyushmalari 
keng  faoliyat  ko’rsatmoqda.  Tovar  ishlab  chiqaruvchilar,  iste‘molchilar  va  ishbilarmonlarning 
butun imkoniyatlarini ishga solish maqsadida ularning erkinligi va teng huquqliligini ta‘minlash 
choralari ko’rildi.
 
Qoraqalpog’istonda 1996 yili 51 ta mayda ulgurji tizim, shu jumladan, 2 ta savdo uyi, 13 ta 
mayda ulgurji savdo do’konlari va omborlar, 17 ta ko’tara savdo bozor hamda O’zbekiston tovar 
xom ashyo birjasining Qoraqalpog’iston bo’limiga qarashli 19 ta supermarket do’konlari faoliyat 
ko’rsatdi.  1997  yilning  birinchi  yanvarigacha  bo’lgan  ma‘lumotlarga  qaraganda, 
xususiylashtirishdan tushgan mablag’larning umumiy hajmi 330 million so’mni tashkil etdi. Uning 
20 foizi respublika ijtimoiy taraqqiyotiga ajratildi, 50 foizi esa tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash 
maqsadida imtiyozli kreditlar ajratishga sarflandi. Shu bilan birga Qoraqalpog’iston Respublikasi 
davlat  mulkini  xususiylashtirish  qo’mitasi  xususiylashtirilgan  korxonalar  va  tadbirkorlarni 
qo’llab-quvvatlash maqsadida 13,8 million so’m kredit ajratdi.
 
Bozor fondining faoliyati sezilarli ravishda faollashdi. 1996 yilda respublika fond birjalari 
filiallarida 191,6 million so’mlik aksiyalar sotildi. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining davlat 
korxonalarini  aksionerlik  jamiyatlariga  aylantirish,  qimmatbaho  qog’ozlar  bozorini 
rivojlantirishga oid farmonlarini bajarish amalda o’z samaralarini bera boshladi.
 
1997  yil  1  yanvar  holatiga  qaraganda  respublikada  soliq  idoralari  tomonidan  318  ta 
aksionerlik jamiyatlari ro’yxatga olindi. 1996 yil yakuniga ko’ra ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 
10.355,7 million so’mlikni tashkil etdi, bu 1995 yilga nisbatan 2,2 marta ko’pdir.
 
Jami sanoat ishlab chiqarish hajmida nodavlat korxonalarining ulushi 90 foizga o’sdi. 144 
ta  sanoat  korxonalari  va  birlashmalaridan  113  tasi  mulkchilikning  turli  shakllariga  o’tib  ishlay 
boshladi, jumladan, xususiy korxonalar 20, jamoa korxonalari 50, davlat aksionerlik jamiyatlari 
41, qo’shma korxonalar 2 ta bo’ldi. Kichik va xususiy korxonalar, yakka tartibda mehnat faoliyati 
bilan shug’ullanuvchi korxonalar rivojlandi. Ular bozor iqgisodiyoti sharoitida ishlashga moslasha 
boshladilar. Mehnat unumdorligi va mahsulot ishlab chiqarish hajmi o’sa boshladi. Respublikada 
1996  yilda  amaldagi  narxlarda  10754,4  million  so’mlik  sanoat  mahsuloti  ishlab  chiqarildi,  bu 
solishtirma narxlarda olganda 1995 yildagiga nisbatan 101,5 foizni tashkil etadi.
 
1991-1996  yillarda  natura  ko’rinishida  mahsulot  ishlab  chiqarish  ham  ko’paydi,  xususan, 
past  voltli  apparaturalar,  yo’l  qurilishi  mashinalari  ehgiyot  qismlari,  yengil  sanoat  texnologik 
uskunalari va ularning ehtiyot qismlari, mebellar va boshqalar ana shular jumlasidandir.
 
Paxtadan  ip  ishlab  chiqarish,  ip  gazlamalari,  tayyor  trikotaj  buyumlar,  iste‘mol 
mahsulotlaridan un, makaron, mineral suvlar ishlab chiqarish ko’paydi.
 
1996  yilda  yig’ma  temirbeton  konstruksiyalari  va  detallari,  toshdan  bezakli  materiallar 
tayyorlash, qandolatchilik mahsulotlari, o’simlik yog’i, uzum vinosi, salqin ichimliklar va osh tuzi 
ishlab chiqarish o’sdi.
 
Sanoatda  bir  qator  ijobiy  o’zgarishlar  yuz  berdi.  Jumladan,  1995  yilda  Xo’jayli  shahrida 
shisha  idishlar  zavodi  qurilib  foydalanishga  topshirildi.  Natijada  respublikaga  chetdan  shisha 
idishlarni tashib keltirish sezilarli darajada kamaydi.
 
1996 yidda Qo’ng’irotdagi  «Urga» gaz  sanoati korxonasida gaz  kondensati  va tabiiy gaz 
qazib chiqarilishi boshlab yuborildi. Aholini tabiiy gaz bilan ta‘minlash darajasi 83 foizga yetdi. 
«Qoraqalpoqqurilish»  aksionerlik  jamiyatida  Italiya  firmalarining  yuqori  sifatli  jihozlari  bilan 
jihozlangan, yiliga 60 ming kv. m. marmar bloklari va plitalari ishlab chiqaradigan yangi marmar 
sexi ochildi. «Nukusun» zavodida esa spirt ishlab chiqaradigan yangi sex qurildi.
 
Yengil  sanoat  ishlab  chiqarishining  bazasi  kengaya  bordi.  1993  yilda  Nukus  shahrida 
«Kateks»  to’qimachilik  majmuasi,  1995  yilda  Ellikqal‘a  tumanida  ham  «Elteks»  nomli  xuddi 
shunday to’qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi.
 

---

196 
Nukus  va  Qo’ng’irot  un  kombinatlari,  To’rtko’lda  3  million  shartli  banka  konserva 
mahsulotlari ishlab chiqaradigan zavod, Ellikqal‘a tumanida esa shunday quvvatga ega bo’lgan 
konserva sexi foydalanishga topshirildi. 
1995  yilda Qo’ng’irot  tumanida  Markaziy  Osiyoda  yagona  hisoblangan,  yiliga  190  ming 
tonna kalsiyli soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi. Zavod tarkibida kimyoviy yo’l 
bilan  ekologik  toza  va  energiya  sarflanmaydigan  kaustik  soda  ishlab  chiqarish  ham  ko’zda 
tutilgan.
 
Mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  natijasida  144  ta  sanoat 
korxonasidan 113 tasi  mulkchilikning turli shakllariga o’tib ishlay boshladi. Nodavlat shakliga 
o’tib  ishlayotgan  korxonalarning  rivojlanish  darajasi  nisbatan  yuqori  bo’ldi.  Shuningdek,  bu 
korxonalar iqtisodiy samaradorligi, foyda olish borasida ham sezilarli yutuqqa erishdi. Bu borada 
xususiy korxonalar ayniqsa peshqadamlik qila boshladi.
 
Lekin  shuni  ham  alohida  ta‘kidlash  joizki,  ko’plab  sanoat  korxonalarining  asosiy  ishlab 
chiqarish  fondlari  (dastgohlar,  mexanizmlar)  ma‘naviy  va  jismoniy  jihatdan  eskirgani  sezilib 
qoldi. Ularning eskirish darajasi 35 foizdan yuqori. Eng avvalo yigiruv-to’quv fabrikalari, go’sht-
sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari (konserva zavodi, vino zavodi) ishlab chiqarish parklarini 
yangilash talab etiladi.
 
2016 yildan jahon neft-gaz sohasidagi eng yirik loyihalardan biri bo’lgan Ustyurt gaz-kimyo 
majmuasi ishga tushdi. 2012 yilda Project Finance International xalqaro nashri mazkur loyihani 
neft-kimyo sektoridagi yilning eng muvaffaqiyatli loyihasi deb e‘tirof etdi.
 
Prezident  Shavkat  Mirziyoyev  mamlakatimizga  raxbarlik  qilayotgan  yillarda  ham 
Qoraqalpog’istonning  iqtisodiy  salohiyatini  ko’ratish  borasida  qator  ishlar  amalga  oshirildi. 
Jumladan:  2017  yil  Moliya  vazirligi  huzurida  Orolbo’yi  mintaqasini  rivojlantirish  jamg’armasi 
tuzildi, 2017 yil 2 fevralda O’zbekiston Respublikasining neft va gazga boy Ustyurt mintaqasida 
geologiya-qidiruv ishlarini kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida (PQ-2755), 2017 yil 13 iyunda 
esaNukus  shahrida  elektrotexnika  mahsulotlari  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  to’g’risida 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarorlari (PQ-3055) qabul qilindi. 
2018  yil  16  oktabrda  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  huzuridagi  Orolbo’yi  xalqaro 
innovatsiya markazi tashkil etildi (PQ-3975). 
2019 yil 29 iyunda O’zbekiston Respublikasining Ustyurt mintaqasidagi Jel konini Mahsulot 
taqsimotiga  oid  bitim  shartlari  asosida  o’zlashtirish  to’g’risida  O’zbekiston  Respublikasi 
Prezidentining qarori (PQ-4376) e‘lon qilindi. 
2019  yil  4  sentabrda  Prezidentimiz  Farmoni  bilan  «Nukus»  erkin  iqtisodiy  zonasi  tashkil 
etildi (PF-5809). 
2019  yilgi  statistik  ma‘lumotlarga  ko’ra  Respublikaning  yillik  YAMM  o’sishi  6,8  %  ni 
tashkil  qilgan.  Jumladan,  qishloq  xo’jaligi,  o’rmon  va  baliq  xo’jaliklarida  106,7%,  sanoatda 
105,0%, qurilish sohasida 123,8%, xizmatlar sohasida 104,9% o’sish kuzatilgan.