Páninen “Baslawısh klaslarda tiykarǵı shamalar hám olardıń όlshem birliklerin úyretiw metodikası”

Ájiniyaz atındaǵı Nόkis mámleketlik pedagogika institutı Baslawısh tálim fakulteti Baslawish tálim hám sport tárbiyalıq is tálim baǵdarı 3^a-kurs talabası Jalǵasova Aygúldiń Baslawısh klaslarda matematika oqıtıw metodikası páninen

“Baslawısh klaslarda tiykarǵı shamalar hám olardıń όlshem birliklerin úyretiw metodikası”

temasında jazǵan 2-ámeliy jumısı

NÓKIS-2020j.

Reje:

1. 
   Tiykarǵı muǵdarlar haqqında túsinik.
   
2. 
   Uzınlıq hám onıń ólshem birlikleri menen tanıstırıw metodikası.
   
3. 
   Massa hám kólem, olardıń ólshem birlikleri menen tanıstırıw metodikası.
   
4. 
   Waqıt ólshem birlikleri kestesi hám tiykarǵı waqıt penen tanıstırıw.
   
5. 
   Geometriyalıq figuralardıń maydanı haqqındaǵı túsiniklerdi oqıtıw metodikası.
   
6. 
   Narx, baha birliklerin kiritiw metodikası.
   

Baslawısh klasslardıń dástúrinde matematikalıq material menen tıǵız baylanısta túrli shamalardı da úyreniw názerde tutılǵan. Shamalarsız tábiyattı, barlıq álemdi úyreniw múmkin emes. Sebebi shamalarda túrli zatlardıń, barlıq dúniyanıń qásiyetleri sáwlelengen. Shama túsinigi zat yamasa hádiyseniń qásiyeti bolıp, bul túsinikler oqıwshılardıń pútin oqıw dáwirinde qáliplesedi.

Biz oqıwshılarǵa uzınlıq, deneniń massası (awırlıq), kólemi, waqıt, figuranıń maydanı sıyaqlı shamalar haqqında túsinik beriwimiz kerek. Bul túsiniklerdi úyreniw arifmetikalıq material menen qosıp oqıtıladı.

Máselen: ólshewdi úyreniw, sanawdı úyreniw menen, ólshem birlikleri sanaq sisteması menen, atlı sanlar abstrakt sanlardı nomerlew menen shamalar ústinde ámeller arifmetikalıq ámeller menen parallel oqıtıladı. Shamalardı oqıtıw matematikanı turmıs, sharayat penen baylanısqan halda oqıtıp, politexnik bilimler beriw bolıp esaplanadı.

Esaplaw hám jasaw jumıslarınıń orınlanıwın, miynet tárbiyasın, estetik tálim beriwdi kúsheytedi. Ásirese shamalardı kórgizbeli, dál ózin  hám laboratoriyalarda túsindiriw imkaniyatı bar. Átirapımızda bar shamalar hám olardı ólshewdi ámeliyatta kóredi, baqlaydı, haqıyqatlıǵına isenedi. Esaplaw jumısların individual orınlaydı. Shamalardı túsindiriwde figuralar modeller, sızıw hám ólshew áspablarınan keń paydalanıw kerek.

        2. Uzınlıq hám onıń ólshem birlikleri menen tanıstırıw metodikası.

Kesindi uzınlıǵın eń dáslep salıstırıw menen kesindilerdiń «teń», «úlken», «uzın», «qısqa», «kelte» sıyaqlı túsiniklerin beremiz. Ámeliy jumıslar menen bir-biriniń ústine qoyıp salıstıratuǵın uzınlıqlardı tayaqsha yamasa metallar járdeminde salıstıradı. Hár qıylı ólshem birliklerdi tańlaw múmkin.

Máselen: sanaw shóbin uzınlıq birligi qılıp, onıń menen basqa uzınlıqlardı ólshep salıstıradı. Bularǵa dápterdiń uzınlıǵı, qarıs, qádem sıyaqlı birliklerdi de túsindiriw kerek. Sonnan keyin sanaw shóbiniń uzınlıǵın sm menen ólshew hám onıń menen basqa uzınlıqlardı sm menen anıqlaw imkaniyatı tuwıladı. Sm moduli járdeminde oqıwshılar: 

1.Berilgen kesindini ólshew.

2.Berilgen uzınlıqtaǵı kesindini jasaw.

1 sm kesindini izbe-iz on márte qoyıw menen 1 dm di ólshep kesip aladı. Tayaqshalardan 1 sm, 1 dm ólshem birliklerin úlgi sıpatında jasap olar menen átiraptaǵı hár qıylı zatlardıń uzınlıǵın ólsheydi. Ólshewde kesindide ólshew neshe márte jaylasıw uqıplılıǵı berilgennen keyin sm yamasa dm li bóleklerdi tsifrlar menen belgilewge ótiledi. Sol tiykarında sm li, dm li ólshem birliklerin payda etedi. Sızǵısh qanday jasalǵanın hámde sızǵısh penen ólshew uqıplılıqları beriledi. Sızǵısh penen qaǵazda kesindiler sızıw hám ólshew, hár qıylı uzınlıqlardı ólshewge baylanıslı ámeliy shınıǵıwlar islenedi. Dm menen 2-onlıqtı ótiwde tanıstırıw ámelge asırıladı. Metr menen tanıstırıw 100 likti ótiwde tanıstırıladı. 

Náwbettegi basqısh onlıqlardı esaplawda dm hám sm di birgelikte isletedi. Ólshetiwler tiykarında 5dm 4sm sıyaqlı uzınlıqlar payda etiledi hám kerisinshe sızdırıladı. Eń kishi uzınlıqlardı ólshewde hám 1000 lıqlar temasında km túsinikleri beriledi.

Oqıwshılar shamalaw járdeminde uzınlıqlardı ólshew, qádemlerdi metrge aylandırıp, úylerine yamasa basqa ob`ektlerge shekem bolǵan aralıqlardı metr hám km ler menen anıqlaydı. 4-klassta  uzınlıq birlikleri hám olar arasındaǵı baylanıslardı biledi hám dápter artındaǵı kesteni bilip alıw tapsırma etip beriledi. Bunda tómendegi tapsırma isletiledi: 

a) 1m  1sm den qansha úlken, 

b) 1dm 1m den neshe márte kishi,

v) 1mm 1sm diń qanday bólegin, 1dm 1m diń qanday bólegin quraydı.

g) 36647m, 3807m sıyaqlılardı km hám metrlerde ańlatıń.

Kesindilerdi ólshewdiń puxta kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde balalardı tek qaǵazǵa sızılǵan kesindilerdi ólshew boyınsha shınıǵıw isletip qalmay, al bul maqsette basqa ob`ektlerdi máselen, qálem, dápter hám basqa onsha úlken bolmaǵan ob`ektlerdi ólshew boyınsha da shınıǵıw isletiw kerek. 

Kóbinese sızıw jumısların islegende sm modelinen paydalanıladı. Sızǵısh ornına shaxmaq dápterdiń bir-neshe betlerin búklep hár bir eki shaxmaq 1 sm ekenliginen paydalanıladı. 20 shaxmaq yamasa 10 sm, 1dm ge teń ekenligin qaǵazda tsifrlar menen de belgilep sızǵısh jasaw múmkin. Bunda ólshew basın nol` menen belgilemesten bir menen belgilew qáte ólshewge jol qoyıwı múmkin. Sonıń ushın qaǵazda sm lerdi tsifrlar menen belgilewde asıqpastan nol` sanı ótilgennen keyin tsifrlı uzınlıqlardı payda etiw múkin.

Dm modeli járdeminde ólshewge baylanıslı ayırım shınıǵıwlardı keltiremiz.

1. Dm diń úsh modelin izbe-iz qoyıń, qanday uzınlıqtaǵı jolaqsha payda boladı.

2. Qaǵaz lenta yamasa jip uzınlıǵı 3dm bolǵan bir bólek ólshem hám jolaqshanıń yamasa jiptiń sol bólegin qırqıp alıń. 

3. Tuwrı sızıqta berilgen tochkadan baslap eki márte dm qoyıń hám basqa bir tochka qoyıń. Payda bolǵan kesindi uzınlıǵın aytıń.

4. Partanıń, taxtanıń, stoldıń uzınlıǵın tabıń.

Egerde ólshewde dm pútin san márte jaylaspasa, ólshew nátiyjesi qaytadan ańlatıladı. 

Máselen, 3 dm ge 5 sm den azıraq artıq yamasa kem h.t.b.

Uzınlıq ólsheminiń jańa birligi km menen tanıstırılǵanda bul birilk haqqındaǵı kóz-qaraslardı qáliplestiriw maqsetinde jer ústinde ámeliy jumıslar ótkeriw usınıs etiledi. 1km aralıqtı adımlap ótip, neshe adım km bolǵanın, bir adım uzınlıǵı qansha uzınlıqqa iye ekenligin keltirip shıǵaradı. Bir adımnıń uzınlıǵı sızǵısh, ruletka, ólshew lentası menen shama menen esaplanǵannan keyin túrli aralıqlardı adımlap, keyin metr yamasa km ge aylandıradı.

1km=1000m, 1m=10dm, 1dm=10sm, 1sm=10mm, 1m=100sm=1000mm.

  3. Massa hám kólem, olardıń ólshem birlikleri menen tanıstırıw metodikası.

Massanı deneniń jerge tartılıw qásiyetinen kelip shıǵadı dep úyretiw ańsat. Baslawısh klasslarda tek deneniń massası úyretiledi, sol sebepli, «awırlıq», «awırlıqtı ólshew», «awırlıq tasları», «awırlıqtı teńlestiriw» sózlerin ilajı barınsha isletpey, «massa», «deneniń massasın ólshew», «massanı ólshew áspabları» sıyaqlı sózlerden paydalanıw kerek.

Zatlardı massasına qarap «awır», «jeńil» sózleri menen parıqlaymız. Massa birlikleri etip, g, kg, ts, t lar    qabıl etilgen. 

Solardan keyin massa ólshemleri kestesi kiritiledi, dápter artındaǵı massa kestesi túsindiriledi, onı biliw hám yadta saqlaw usınıs etiledi. 

1t=10ts,  1ts=100kg,  1kg=1000gr.

Mektepke shekemgi bolǵan jastan aq balalar, «jeńil», «awır», «birdey awırlıqta» sıyaqlı sózlerdi esitip, shuǵıllanıp massa haqqında dáslepki túsiniklerdi iyelegen. 1-klassta  massa birligi 1kg menen tanısadı. Táreziler járdeminde ólshew menen hár túrli predmetlerden 1kg haqqındaǵı túsinikti ámeliy kórsetiw múmkin. Náwbettegi sabaqta kólem (sıyımlılıq) ólshem birligi litr menen tanısadı. Bunda litrdiń hár túrli úlgilerinde bolıwı, yaǵnıy 1litrli banka, krujka, sonday-aq olar járdeminde shelek, kastryulka, bidon sıyaqlılardı ólshep toltırıw isleri ámelge asırıladı.

Oqıtıwshı ámeliyattan mısallar keltiredi. Máselen, suwdı, maydı, kerosindi ne menen ólshep, nege salıp alıp kelemiz, degen gúrriń ótkeredi. 

«Idıslardıń sıyımlılıǵı» hám «litr» túsinikleriniń kiritiliwi zatlardıń qásiyetleri haqqında keńislik kóz-qaraslardıń rawajlanıwına járdem beredi. 

«Litr» sabaǵına oqıwshılardı tayarlaw ushın kólemge iye bolǵan deneler haqqında túsinik beriw maqsetinde tómendegi shınıǵıwlardı beriw múmkin.

1.Qaysısı, yaǵnıy shar yamasa kub úlken be?  

2.Gerbish quyatuǵın qáliplerden qaysı biri úlken?

3.Chay qasıq hám as qasıqlar menen suwdı ólshep stakandı toltır, qaysı qasıq penen kóp muǵdarda suw quyıladı?

4.Oqıtıwshı 1litrli jazıwı bar metall krujkanı kórsetedi hám ulıwma qabıl etilgen ólshemniń atın aytadı. Suyıqlıqlar yamasa suyıq deneler sıyımın ólshew zárúr bolǵan jaǵdaylar sıyımlılıǵın ólshew yamasa  kólemlerin ólshew dep ataladı. Keyin 1 litrli krujka menen suwdı bankaǵa quyamız. Banka toladı. Ne ushın banka 1litrli dep atalıwın endi túsinedi, keyin oqıwshılarǵa tapsırma beriledi: 1litrli krujka hám 1litrli banka menen chaynik hám bidon  sıyaqlı basqa ıdıslardıń sıyımlılıǵın anıqlaw tapsırıladı. 

Oqıtıwshı ámeliy jumıs sıpatında tómendegilerdi shólkemlestiriwi múmkin.

1) magazin oyını. Satıwshı hám alıwshı sıpatında sút, kerosin, may sıyaqlılardı ólshewdi bilip aladı.  

2) banka, kostryulka, shelekke suyıqlıqlardı litrlep ólshep salıw:

3) bir shelekte 5 l, 2-shelekte 3l suw bolsa, olardı teńlestiriw ushın ne islew kerek, degen máseleler beriw.

2-klass oqıwshıları gramm menen tanısadı. Balalarǵa bir tiyinniń massası 1g, 2 tiyinnıń massası 2g, 3 tiyinnıń massası 3g dep teńgelerdi ólshep, olardıń qanday awırlıqqa iye ekenligin  ámeliy kórsetedi.

Sonnan keyin sawda tárezisi hám úlken tárezi menen tanıstırıladı. Bunıń ushın jaqın jerde ekskursiya ótkeriw maqsetke muwapıq.

3-klassta  tsentner, tonna, sıyaqlı massa ólshem birlikleri menen tanısadı.