|
II.Úyge tapsırma soraw: (14 minut)TakırarlawÓtken sabaqta úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılardıń eslerine túsiremen hám jurnalda bahası az oqıwshılardan úyge berilgen tapsırmanı sorayman. Úyge berilgen tapsırmanı orınlamay kelgenlerden ne sebep orınlamay kelgenligin anıqlastıraman.
III.Taza tema túsindiriw: (15 minut)Qorqıt ata estelikleri
Qorqıt ata kitabı «Kitab dedam Korkut» oǵuz-qıpshaqlardıń qaharmanlıq dástanı bolıp, VIII— XII ásirlerdegi Sırdárya boyın jaylaǵan Oǵuz-qıpshaqlardıń ómirinen payda bolǵan ádebiy estelikler bolıp esaplanadı. Qorqıt waqıyaları negizinen VIII ásirde payda bolsa da, kitap negizinen XVI ásirde Azerbayjanda xatqa túsirilip «Kitab dedam Korkut ǵali lisan tayfa oǵuzan» degen at penen
málim.Qorqıt ata kitabınıń negizgi syujetleri Sırdárya átirapındaǵı Jańakent qalasınıń dógereginde payda bolǵan. Qorqıttıń sol jerde jasaǵanlıǵınıń da ózi bul pikirdi tastıyıqlaydı. Biraq belgisiz sebepler menen bul kitap Kavkazǵa qaray awısıp ketken. Jer, suw atamaları jaǵınan ádewir ózgerislerge ushıraǵan. Bul máselege úlken itibar bergen V. Bartold óziniń «Túrk eposı Kavkazda» degen miynetinde «Bunıń eń baslı sebebi jırdıń payda bolǵanınan jeti ásir keyinirek xatqa túsiriliwi edi. Sonıń ushın da, jırdıń payda bolǵan watanı, hátte atamaları ádewir ózgeriske ushıradı» — dep dálilleydi. Sebebi shıǵarmanıń baslı qaharmanınıń ózi de Qorqıt jasaǵan zamanǵa hasla sáykes kelmeydi. XII ásirdiń aqırında Kavkazda xanlıq etken Qara qoylı túrkmenleriniń xanı Bayandur xan. Biraq ta dástandaǵı waqıyalar bunnan anaǵurlım ertede IX ásirdegi Oǵuz-qıpshaq birlespesiniń waqıyaların sóz etedi.Ded (deda) sózi negizinen eski saklardıń sózinen alın-ǵan. Túrkshe «ata» degen maǵananı bildiredi. Qorqıt ata kitabınıń házirge shekem eki nusqası saqlanǵan bolıp, birinshisi — Drezden (Germaniya) nusqası, al ekinshisi Vatikan (Italiya) nusqaları bolıp esaplanadı. Drezden
nusqasında on eki syujet saqlanǵan bolsa, Vatikan nusqasında sonıń tek altawı ǵana saqlanǵan. Qorqıt ata haqqında qaraqalpaqlar arasında da kóp ǵana ańızlar saqlanǵan. Jırdıń baslı qaharmanı da Qorqıt ata kópti kórgen kósem jıraw. Xan aldında sózin ótkize alatuǵın keńesshi. Qolına qobız alıp shertse, sazınıń jetken jeri qozǵalıp, kózi túsken jer kógerip shayqalıp sala beretuǵın dana jıraw. Qolına qobız uslaǵan ellerdiń bárinde de bul haqqında úlken ańızlar qalǵan. Jırawlardıń aytıwına qaraǵanda, qobızdı oylap tapqan da, eger qolına alsa, júregi tas bolıp qalǵan adamdı saz benen, sóz benen jılatatuǵın da sol — Qorqıt.Qorqıttan miyras bolıp qalǵan on eki jırdı, on eki
dástan — dep atasa da boladı. Atap aytqanda, bundaǵı waqıyalardıń bári de IX— XII ásirlerdegi oǵuz-qıpshaq qáwimleriniń sırtqı hám ishki dushpanları menen soqlıǵı-sıwları sóz etilgen. Qorqıt ata kitabında 1043-jılı Jańakentti taslap qashqan shah Máliktiń atı ataladı. Tariyxıy dereklerde Málik sahaba arablar basqınshılıǵı dáwirinen qal-ǵan eń sońǵı xan sıpatında da kórinedi. Bul haqqında
qaraqalpaq shejirelerinde de ayırım maǵlıwmatlar bar.
Máselen, Berdaqtıń «Shejire» dástanında:
Ánes, Málik eki kisi,
Payǵambardıń sahabası,
Ánes qazaqtıń babası,
Sonnan alash bolǵan eken.
Máliktiń ulı Razı haq,
Jaslıǵında qoydı ǵulpaq,
Kiygen eken qara qalpaq,
Sonnan qaraqalpaq bolǵan eken.
Qorqıt ata kitabınıń dáslepki bólimi naqıl-maqal sózlerden baslanadı. Bul sózlerdiń kópshiligi bizge tanıs. Hár kúni oshaq bası aytılıp júrgen sózlerden parqı joq. Biraq sóz bolǵanda da eń jaqsıları saylap alınǵan. Haqıyqıy poeziya dep atasa boladi. Mısalı:
Baylıq baxıt ákelmes,
Salma teńiz toltırmas,
Ózimshil ózgeni oylamas,
Menmendi quday sıylamas,
Sabırlı at súrinbes,
Menmenge baxıt berilmes,
Erkelep ósken qız bolmas,
Ózińnen tuwmay ul bolmas,
Jattıń ulı qashaǵan,
Ózgeniń qızı oshaǵan,
Úyilgen topıraq taw bolmas,
Doslasqan el jaw bolmas,
Eshekten tulpar bolmas,
Mıyqıdan suńqar bolmas,
Kók shóp ósip, taw bolmas,
Gúl suwıqta óspes,
Ketik qılısh kespes
Tozǵan paxta bóz bolmas,
Áwelgi dushpan el bolmas,
At qıynalmay jol baspas,
Jaraqlı dushpan baǵınbas,
Sıqmar jomart atanbas,
Ósekshil órge óte almas,
Anası jamannıń — qızı jaman,
Atası jamannıń — ulı jaman.
Atanıń kewli balada,
Balanıń kewli dalada.
Hayal-qızlar obrazı Qorqıt ata dóretiwshiliginde ayrıqsha ózgesheliklerge iye. Ol hayal-qızlardı er adamlardan ajı-ratıp qaramaydı. Kerisinshe, hádden zıyat qásterleydi. Hayallardaǵı gózzallıq, olardaǵı opadarlıq, aqıl-parasat dúnyası, analıqtıń mehribanlıq kelbetin Qorqıt oǵada tásirli súwretleydi.
Qorqıt ata kitabınıń jazılıw úlgisin poeziya dep qarasa da boladı yaki bolmasa prozadaǵı sheshenlik sóz, — dep qarasa da boladı. Yaǵnıy, folklor menen tıǵız baylanısqan dástanlıq usılda jazılǵan. Dástannıń til qurılısı bolsa, negizinen túrkmen hám ázerbayjan tillerine oǵada jaqın keledi. Biraq qıpshaq belgileriniń de bar ekenligin seziwge boladı.Qorqıt ata kitabı on eki bólek jırdan ibarat. Olardıń hárbirin óz aldına kishkene bir dástan dep qarawǵa boladı. Dástanlar haqıyqatında da, tilge bay, syujetlik mazmunı jaǵınan tariyxıy haqıyqatlıqqa oǵada jaqın bolıp, VIII— XII ásir waqıyaların óz ishine aladı.Qorqıttan kóp sóz qalǵan. Bunı hárbir jıraw ózinshe jetildirip, ayırımları awızeki xalıq dóretpesi qorına da ótip ketken. Onıń oǵada danıshpan jıraw bolǵanın tómendegi tolǵawı da tastıyıqlaydı:
Mısalı:
Adam ishpes ashshı suwdıń aqpaǵanı jaqsıraq,
Jılqı jemes jaman shóptiń óspegeni jaqsıraq,
Dańq ápermes balanıń, ákesiniń belinen bolmaǵanı jaqsıraq,
Jalǵan sózdiń dúnyaǵa kelmegeni jaqsıraq.
Bilimli, intizamlı adamlarǵa baxıt bergey,
Tóreli sóylegen adam toqsan jıl ómir kórgey.
Iyesiniń iyisin ózge bilmes, at biler,
Kóshkenlerdiń qádirin ózge emes kóshek biler.
Júk artqannıń qádirin, júkshi emes eshek biler.
Qızıl júzdiń qádirin qız bilen jawan biler,
Jer qunarın shóp penen awqatlanǵan ań biler.
Jer tegisin juwırǵan kiyik bilen qunan biler,
Jır mánisin el menen sırlasıwshı jıraw biler.
Qorqıt atanıń qosıqlarında tap usınday qulaqqa qonımlı didaktikalıq máseleler oǵada bay bolıp keledi. V.Bartold: «Qorqıt ata túrk taypalarınıń kórer kózi de, sóyler sózi de boldı» degen sózdi aytqan eken. Bul jaǵınan qaraǵanda, ol aqılı asqan qariya. Kórkem sózdiń sultanı bolǵan adam.
Sonıń menen birge, ol oǵada sınshı. Óz zamanı haqqında tóreli pikirler ayta alǵan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
