|
II.Úyge tapsırma soraw: (14 minut)Ádebiyat teoriyasınan maǵlumat:Másnawiy hám rubayı haqqinda túsinik Ótken sabaqta úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılardıń eslerine túsiremen hám jurnalda bahası az oqıwshılardan úyge berilgen tapsırmanı sorayman. Úyge berilgen tapsırmanı orınlamay kelgenlerden ne sebep orınlamay kelgenligin anıqlastıraman.
III.Taza tema túsindiriw: (15 minut) Sulayman Baqırǵaniy ómiri hám onıń doretiwshiligi
Sulayman Baqırǵanıy orta ásirlerdegi diniy-filosofiyalıq tasawwif táliymatınıń kórnekli wákilleriniń biri, óz dáwiriniń ullı oyshılı, talantlı shayır, danıshpan alım bolǵan. Túrkiy tasawwif poeziyasınıń tiykarın salıwshısı Axmed Yassawiydiń shákirti. Onıń Axmed Yassawiydiń shákirti ekenligin tómendegi hikmetlerinen de kóriwge boladı:
Sháriyattı sózlegen, tariyqatti izlegen,
Haqıyqattı bildirgen shayxım Axmed Yassawiy.
Sulayman Baqırǵanıy 1123-jıllar shamasında tuwılǵan. Xalıq arasındaǵı ańız-áńgimelerge qaraǵanda, ol Axmed Yassawiyden birneshe jıl tálim alıp, ilim-bilimin xalıqqa taratıw ushın ruqsat aladı.
Axmed Yassawiy «Sen mendegi barlıq ilim-bilimdi úyrendiń, endi pirlik, ustazlıq xizmetti baslawıń kerek. Erteń tań azanda esigińniń aldına kelip bir túye shógedi, sol túyeni minip, bas jibin basına qoy. Túye qay jerge barıp shókse, sol jer seniń mákanıń bolar»— dep ruqsat beredi. Sulayman jáne birneshe jıl shákirtlikte júrip, ilimbilimimdi ele de tereńlestirsem degen oyınıń bar ekenligin
bildirse de, ustazı óziniń pikirinde qaladı. Haqıyqatında da, erteńine azanda esiginde túyeniń shógip atırǵanın kóredi. Túyeni minip, bas jibin basına qoyadı. Túye Xorezm elatınıń kún batıs tárepine barıp shógedi. Turmaydı, Sulayman Baqırǵanıy tilek tileydi, túye turmaydı. Aqırında túye (bozlaydı) baqıradı. Orta ásirlerdegi jazba esteliklerde «bozlaydı» sózi qollanılmaǵan, onıń mánisi «baqırdı» sózi menen ańlatılǵan. Sol jerge Baqırǵan atı sonnan berilgen, — delinedi xalıq ápsanalarında. Sulayman Baqırǵanıydıń kelip qonıs basqan mákanı házirgi Qaraqalpaqstan aymaǵı bolıp, onıń qábiri de Moynaq rayonındaǵı Hákim ata áwliyesinde jaylasqan. Onıń ne ushın «Hákim» atalıwına baylanıslı da tómendegi ápsana ushırasadı: Ol jas waqtınan baslap Axmed Yassawiyden tálim aladı. Bir kúni Xızır Ilyas baba Sulaymannıń bul háreketine qayıl bolıp: «Hákimlik is islepseń, endi atıń Hákim Sulayman bolsın», — dep duwa oqıydı. Sonnan Hákim Sulayman atal-ǵan. Bul tuwralı maǵlıwmatlar onıń «Xızır Ilyas atam bar» hikmetinde de saqlanǵan:
Eski-túski bórkim bar, sarıq-sarsıq kórkim bar,
Shayxım otınǵa aytsa, barmasqa ne erkim bar,
Tonım otınǵa shulǵap, denem suwıqqa terlep,
Ishqıdan muxabbat izlep, Xızır Ilyas atam bar.
Sulayman Baqırǵanıy 1186-jılı qaytıs boladı. Ol Axmed Yassawiyden keyingi tásawwif aǵımınıń eń kórnekli wákilleriniń biri bolıp, tek Orta Aziyada emes, al, Edil, Jayıq boyı xalıqları — tatar, bashqurtlar arasında da «Hákim ata» atı menen keńnen belgili.
Tásawwif aǵımınıń úlken wákili jerlesimizdiń hikmetleri qaraqalpaq tilinde ele tolıq járiyalanbadı.
Alisher Nawayı óziniń «Nasaymul-Muxabbat» shıǵarmasında Axmed Yassawiy hám onıń shákirti Sulayman Baqırǵanıy tuwralı bılay dep jazadı:
«Hákim atanıń atı Sulaymandur,
Xoja Axmed Yassawiydiń murididur».
Tasawwif táliymatında ádalatsızlıq, jamanlıq, paraxorlıq, nadanlıq, dúnyaparazlıq illetiniń rawajlanıwına sharayat jaratıp bergen bul dúnyanı, baylıqtı, nápsini kewilden quwıwǵa shaqırıq taslanadı, ruwxıy páklik úgit násiyat etiledi. Sulayman Baqırǵanıy:
Sháriyat bazarında tahsil kerek,
Taıyqat bazarında taqsır kerek,
Haqıyqat bazarında ásir kerek,
Álem yıǵnap, haq ásirin bilse bolmas. — degen hikmetli sózlerinde haqıyqatlıq haqqında dúnya
jıynap haqıyqatlıqtı bilip bolmaytuǵunlıǵın sóz etedi. Tasawwifte insan uluǵlanadı. Sonıń ushın, Sulayman Baqırǵanıy óziniń hikmetleriniń birinde:
Kimdi kórseń Xızır bil,
Túndi kórseń qádir bil, — dep jazadı.
Yassawiya aǵımında — «nápsi» tárbiyası tiykarǵı orınlardan birin iyeleydi. Nápsi insandı haq jolınan adastıradı. Nápsini tárbiyalaw, jamanlıqlardan tazalanıw, jigerdi bekkemlep, onı qadaǵalawdı kúsheytiw zárúrligi aytıladı. Haq jolına erisiw ushın kewilden menmenlikti quwıw nápsini tárbiyalawdaǵı birinshi qádem esaplanadı: Qutǵarǵu ózińni bunda qullıq birlan, Kirmegil tamuǵ (dozaq) ishra «men»lik birlan Axmed Yassawiyde «Allanı bilgenler nápsine hákimlerdur» degen pikir ushırasadı.
Sulayman Baqırǵanıydiń nápsi haqqında jazılǵan hikmetlerinde bul ayqın kózge taslanadı:
Nápsim aytur: bul dúnyanıń múlkin bolsam,
Qıtay, Qırǵız, Qıpshaq, Hindistandi alsam,
Aǵıban Chın, altın, gúmis tánlik qılsam,
Baxıt etse, bir ganj dúzip jatayın der.
Ruwxım aytur: sháriyattıń ilimin bilib,
Ilim birla tarıyqatnıń yolın bilib,
Sáhár waqta oyawlıqtı ádet qılıb,
On besh yashdıń qalmısh namaz óteyin der.
Sonday-aq ol hikmetlerinde «Muńlı ájız boldım men, nápsimdi ózden juldım men», «Basıp nápsińdi óltir, qızıl júzińdi soldır, Hákim Sulayman quldur, satıp jesin dárwishler», «Qul Sulayman sen gúnahkar, nápsińe ot bergil zinhar», h.t.b dep jazadı.
Haqıyqatında da, insannıń ruwxıy dúnyasınıń ózgeriwine tásir jasaytuǵın nápsi tárbiyasına Baqırǵanıy babamız eń tiykarǵı dıqqattı awdarǵanın kóremiz. Sulayman Baqırǵanıydıń hikmetlerin úyrenip qaraǵanı-mızda, onıń tek túrkiy tásawwif poeziyasınıń ǵana emes, al, arab-parsı tilinde jazılǵan hikmetler, tásawwif ulamalarınıń miynetleri menen jaqsı tanıs bolǵanı kózge taslanadı.Sulayman Baqırǵanıy ómiri hám dóretiwshiligi ele de izertleniwdi talap etetuǵın máselelerdiń biri. Sabaqlıqta
alınǵan materiallar filologiya ilimleriniń doktorı professor Sh. Ábdinazimovtıń «Sulayman Baqırǵanıy hikmetleri» temasındaǵı kólemli maqalasınan paydalanıldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
