Planetalarning birgalikdagi massasi Quyoshnikidan 750 marta kam bo`lgani holda

---

---

-planetalarning birgalikdagi massasi Quyoshnikidan 750 marta kam bo`lgani holda, 
Quyosh sistemasi harakat miqdori momentining 98 foizi planetalar “ zimmasi”da;
-planetalar fizik tabiatlari bilan bir-birlaridan keskin farqlanuvchi ikki guruhga - er tipidagi 
planetalarga va ulkan sayyoralarga bo`linadi. 
-planetalar yo`ldoshlarining aksariyati, planetalar atrofida deyarli aylanma orbitalarda 
harakatlanib, ularning tekisliklari asosan planetalarning ekvator tekisliklari bilan ustma-ust 
tushadi. 
Nemis faylasufi I.Kant “Umumiy tabiiy tarix va osmon nazariyasi“ (1755y.) asarida, 
dastlab Olam, birlamchi xaos ko`rinishidagi materiya bilan to`la bo`lgan degan gipotezani ilgari 
surdi. Keyinchalik tortishish va itarishish kuchlari ta`sirida materiya ma`lum tashkillangan 
ko`rinishlarni olgan, deyiladi u gipotezada. Natijada paydo bo`lgan materiyaning ayrim 
quyulmalari, boshqa zarralarni ham o`ziga tortib, planetalarni, markaziy quyulma esa Quyoshni 
vujudga keltirgan, deb tushuntiradi Kant.
Quyosh va planetalarning gaz Ŕ chang bulutlaridan paydo bo`lganligi haqidagi Kant 
gipotezasi, umumiy holda to`g`ri bo`lsada, uning davrida bu nazariya, atom nazariyasi, 
termodinamika, gazlarning kinetik nazariyasi va boshqa magnitogidrodinamikaga oid 
nazariyalarning yo`qligi tufayli, olim ilgari so`rgan nazariyasining hisob-kitobini qilishning iloji 
yo`q edi. 
Keyinroq (1796 y.) frantsuz matematigi Laplasning gipotezasi, Quyosh sistemasining 
paydo bo`lishida, siqilayotgan sferik formadagi alohida tumanlikning aylanishi asos bo`lgan 
degan g`oyaga tayanadi. Bunda tumanlik markazidan r masofadagi m massali elementning 
harakat miqdori momenti
I= m

r= m

r
2
bo`lib u o`zgarmasa, u holda tumanlikning siqilishi 

- ning ortishiga olib keladi.
Agar tumanlikning umumiy massasi M bo`lsa, u holda m elementga ta`sir ko`rsatadigan 
kuch
2
r
Mm
G
F

markazdan qochma kuch esa
3
2
mr
I
F
м

bo`ladi.
Bu ifodalardan ko`rinishicha, tumanlikning siqilishida, markazdan qochma kuch F
k
, 
tortishish kuchlariga nisbatan tezroq o`sadi. Biroq ular tenglashganda tumanlik spiralga
o`xshab yig`ilib keladi va ekvator zonasidan bir qism moddasi ajraladi. Tumanlikdan 
uloqtirilgan qismi esa uning atrofida yoyilib, Saturn halqasidek halqani vujudga keltiradi. Borib - 
borib bu halqa yig`ilib ma`lum bir planetani paydo qiladi, - deb tushuntiradi Laplas gipotezasi. 
Biroq, bu gipoteza asosida planetalar va Quyosh bo`yicha harakat miqdori momentlarining 
mavjud taqsimlanishini bo`lmaganligi tufayli, u ham bugungi kunda nazardan qolgan gipoteza 
hisoblanadi. 
Asrimizning boshlarida ingliz olimi Jins, bu masalada o`z gipotezasi bilan chiqdi. Uning 
gipotezasiga ko`ra, Quyosh dastlab planetalarsiz paydo bo`lgan. Uning atrofida planetalar 
Quyoshning boshqa bir yulduz yaqinidan o`tishda, Quyoshning diametrial qarama-qarshi 
tomonida vujudga kelgan ulkan ko`tarilish (priliv) to`lqini tufayli paydo bo`lgan. Gipotezaga 
ko`ra, ko`tarilish Quyosh sirtidan quvvatli gaz oqimi Ŕ vulqonini vujudga keltirgan. Bu gaz 
oqimi Quyoshdan turli masofalarda zichlashib, oqibatda planetalarni paydo qilgan deb uqtiradi 
Jins gipotezasi. Keyinroq bu gipoteza boshqacha tus olib, unga ko`ra, Quyosh qo`shni yulduz Ŕ 
o`tayangi sifatida chaqnab, tashqi gaz qobig`ini uloqtirgan. Vaqt o`tishi bilan yulduzlar bir-
biridan uzoqlashib, gaz qobig`idan planetalar tizimi paydo bo`lgan.