Plan: The verb. Characteristics of the verb according to the suggested criteria

–sya
affiksal morfemasi, o‘zbek tilida
-il
predmet sifatini ifodalovchi, ya’ni so‘z yasovchi 
affiks vazifasi ingliz tilidagi ba’zi fe’llarning leksik 
ma’nosida 
hech 
qanday 
so‘z 
yasovchi 
ko‘rsatkichlarsiz ifodalangan: This book sells well. 
Yuqorida 
keltirilgan 
misollar 
tahlili 
shuni 
ko‘rsatadiki, rus va o‘zbek tillarida ovozning faol, 
passiv, refleksiv, o‘zaro va o‘rta shakllari mavjud. 
Grammatik turkumning asosiy mezoni bo‘lgan 
grammatik ma’no bilan grammatik shaklning 
o‘zaro bog‘lanishini ko‘rishimiz mumkin. 
Shaklga kelsak, majhul ovoz “be + P2” belgisi 
bilan belgilanadi, bu esa faol ovoz ma’nosiga ega 
bo‘lgan nol morfemasi bilan ifodalangan faol 
ovozga 
qarama-qarshi 
bo‘lib, 
harakatni 
bajaruvchisi. gapning predmeti hisoblanadi. Passiv 
ovozda mavzuga harakat qilinadi. Zamonaviy 
ingliz tilidagi ovoz muammosining bu yechimi 
ishonchli. 
9.Ingliz 
va 
ona 
tillari 
fe’llarida 
zamon 
kategoriyasiga kelsak
, zamon shakllari sintetik, 

---

analitik, sintetik-analitik tarzda ifodalanishini 
ta’kidlash maqsadga muvofiqdir. Ingliz va o‘zbek 
tillarining 
morfologik 
darajasida 
ifodalangan 
zamon shakllari aglyutinatsiyalangan affiksatsiya 
orqali bajariladi: 
Formation Ingliz
o'zbek 
R+af I worh / he work
s
Men ishlayman /Men ishla
dim
I 
work 
/ 
he 
work
ed
Men yozaman / Men yoz
dim 
Agglyutinlangan affiksatsiyaning bunday turini 
aglyutinatsiyalangan-analitik 
deb 
hisoblash 
mumkin (Polivanov Ye.D.,1934, 82-bet), chunki 
affiksal morfemaning o‘zak morfemadan yoki fe’l 
o‘zagidan ajralishi natijasida na asosiy. shakliy 
bo‘lak ham tovush tarkibini o‘zgartirmaydi va 
asosiy qism mustaqil so‘z sifatida tilda mavjud 
bo‘la oladi, ya’ni affiksal morfema ajratilgandan 
keyin ikkinchisi o‘z mustaqilligini yo‘qotmaydi. 
Ingliz tili strukturasida zamon shakllari tilning 
fonomorfologik darajasida ifodalanishi mumkin, 
bu xususiyat ozbek tilida mavjud bolmagan flektiv 
Qadimgi ingliz tilidan saqlanib qolgan; Bu 
tipologik o'ziga xoslik rus tilida samarali: 

---

Ingliz rus tilini shakllantirish 
ikeep-kept , sidish-siju, 
mean-meant, 
sweep-
swept pisat-pishu 
Ingliz va rus tillaridagi misollar solishtirilayotgan 
tillarning fe’llarida zamon yasovchi affiksal 
morfemalarning qo‘shilishi natijasida o‘zak ichida 
fonema o‘zgarishi sodir bo‘lishini ko‘rsatadi. 
Qo‘shilgan affiksal morfemalarning fe’l o‘zagidan 
ajralishi ikkinchisining mustaqilligini yo‘qotadi. 
Ingliz tilida zamon shakllanishi tilning fonologik 
darajasida qadimgi ingliz tilidan ham saqlanib 
qolgan 
fe'l 
ildizi 
ichidagi 
fonemalarning 
almashinishi orqali sodir bo'lishi mumkin: 
writerisebeginbuildbenddsendfallowake

---

Zamon yasalishining bunday tipologik o‘ziga 
xosligi rus va o‘zbek tillarida mavjud emas, bu 
orqali faqat yangi so‘zlar yasalishi mumkin: 
siz-sez bir-ber 
kuz-ko‘z sen-son 
Ingliz tilidagi zamonning shakllanishini sof 
analitik tarzda ifodalash mumkin, ya’ni shartli 
fe’lning yordamchi fe’l bilan birikmasi bilan 
ifodalanishi mumkin, bunda na tushuncha, na 
vazifali 
fe’l 
o‘zining 
tovush 
tarkibini 
o‘zgartirmaydi: 
I goshall go 
You gogoQolgan zamon shakllari bir yoki bir nechta vazifali 
fe'llarning shartli fe'l bilan birikmasi orqali 
ifodalanadi, bunda tushuncha va vazifa fe'llari 
to'liq yoki qisman fonematik o'zgarishlarga duchor 
bo'ladi. Ingliz tilidagi faktik materialning tahlili 
shuni ko‘rsatadiki, be, have, will, will, should, 
would yordamchi fe’llarining lug‘aviy ma’nolari 
tushuncha fe’llari bilan qo‘shilganda shu qadar 
mavhum bo‘lib qoladiki, ular birlashgan fe’lda shu 
qadar qotishganki. Biz ularni zamon shakllarini 

---

ifodalovchi 
analitik 
shakllar 
(va 
yuqorida 
ko'rganimizdek passiv ovoz) deb hisoblashimiz 
mumkin. Bu ko‘makchi fe’llar shartli fe’llar bilan 
qo‘shilib, birikkan fe’lning shaxs, son va zamonni 
ifodalovchi fonemik tarkibini o‘zgartiradi. Shartli 
fe’llar ham shu ko‘makchi fe’llar bilan qo‘shilib 
fonemik tarkibini o‘zgartiradi. Bu xususiyat 
sintetik-flektiv tillarning tipologik xarakteristikasi 
hisoblanadi: 
I have spokenspokenI am speakingspokenMurakkab 
nominal 
predikat 
yasashda 
qo‘llaniladigan bog‘lovchi fe’llardan farqi (men 
o‘qituvchiman, devor oq: bo‘lish ko‘makchisi 
bog‘lovchi fe’l vazifasida qo‘llaniladi) analitik 
shakllar vazifasida qo‘llaniladigan yordamchi 
fe’llar. grammatik ma’nolarni ifodalovchi sintetik 
shakllarga teng. Bog'lovchi fe'llar birikma nominal 
predikatning nominal qismi bilan birlashtiriladi 
(predikativ) sintaktik f bajaradi. 
unction, analitik shakllar vazifasida qo‘llangan 
yordamchi fe’llar shartli fe’llar bilan qo‘shilib, 
fe’lning zamon, ovoz va mayl kategoriyalarini 
ifodalaydi. 
O‘zbek 
tili 
tarkibida 
zamon 
shakllarining analitik shakllanishi ham kuzatiladi: 

---

Bu yozuvchi asarlarini yoshligimda o‘qiyman; Siz 
kelganingizda bu asarni o'qimoqda edim (Past 
Continuous- o'tgan zamon davom formasi); Bu 
asarni yoshligimda o‘qigan edim (Past Perfect- 
uzoq o‘tgan zamon formasi). Ingliz va o‘zbek 
tillarida zamon shakllarining analitik ifodasi 
tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida edi/edim 
ko‘makchi fe’lining ma’lum fe’l bilan qo‘shilib, 
shaxs, son va hokazolarni ifodalovchi affiksal 
morfemalarni 
qabul 
qilib, 
tovush 
tarkibini 
o‘zgartirmaydi. aglyutinatsiya orqali. Rus tilida 
ham 
zamon 
shakllarining 
analitik 
yasalishi 
kuzatiladi: Ya etu knigu budu chitat zavtra: 
Kelajak zamon nomukammal aspektda .Kelajak 
zamon rus tilida berilgan misoldan ko'rinib 
turibdiki, byt yordamchi fe'li o'zining ma'nodosh 
fe'li bilan birikmasi natijasida tovush tarkibini 
o'zgartiradi. 
fe'l
:,
быт-буду
- 
flektiv 
tillarning 
tipologik xarakteristikasi. 
Ingliz tilining zamon yasalishi tahlili shuni 
ko'rsatadiki, 
analitik 
zamon 
yasalishi 
unumdorligiga qaramay, ingliz tilining flektiv 
xarakteri 
saqlanib 
qolmoqda; 
ko‘makchi 
va 
ma’nodosh fe’llarning birikma natijasida tovush 
tarkibining o‘zgarishida kuzatiladi: U harfni yozdi 
: bu misolda turkumlarni ifodalashda ham 
ko‘makchi, ham shartli fe’llarning tovush tarkibi 
o‘zgarishini ko‘ramiz. zamon, shaxs va son. Bu 

---

analitiklikka moyil bo'lgan flektiv ingliz tilining 
tipologik xususiyatidir. 
O‘zbek tilida zamon shakllarining analitik ifodasi 
butunlay mukammal bo‘lib, turkiy o‘zbek tilining 
azaliy 
tipologik 
o‘ziga 
xosligi 
bo‘lgan 
aglyutinatsiyalangan affiksatsiyaga tengdir. 
10
.Mood-
fe’l bilan ifodalangan ish-harakatga 
uning voqelik nuqtai nazaridan munosabatini 
bildiruvchi fe’lning og‘zaki va yozma nutqida 
o‘ziga xos uslubiy jihatlar va ularni qo‘llashning 
samarali usullarining grammatik kategoriyasi. 
Kayfiyat kategoriyasi bilan ifodalangan modallik , 
uning nutqi va tilshunoslikda modal munosabatlar 
nazariyasini tahlil qilishda tilshunos olimlar 
Vinogradov V.V, Serebrennikov B.A, Yartseva V.N, 
Barxudarov L.S. Grammatik kayfiyat grammatik 
zamon va grammatik jihatdan farq qiladi, garchi 
bir xil so'z qoliplari ko'plab tillarda, shu jumladan 
ingliz tilida, boshqa zamonaviy hind-evropa 
tillarida va turkiy tillarda bir vaqtning o'zida bir 
nechta ma'nolarni ifodalash uchun ishlatiladi. 
Ingliz va o‘zbek tillarida indikativ, buyruq va 
subjunktiv mayl mavjud. 
Maydonning aniq shakli ish-harakatni real, 
muammoli, noreal yoki iltimos, buyruq sifatida 
ifodalash uchun ishlatiladi. Tilshunoslikda fe’ldagi 
maylning grammatik kategoriyasiga nisbatan 

---

quyidagi atamalar qo‘llaniladi: ko‘rsatkich, so‘roq, 
buyruq, to‘ldiruvchi, buyruq, optativ va potentsial. 
Bular fe'lning chekli shakllarida ifodalangan deb 
hisoblanadi. Fe'lning cheksiz shakllari bo'lgan 
infinitivlar, 
gerundlar 
va 
kesimlar 
mayl 
kategoriyasiga ega emas, ular zamon va ovozning 
grammatik kategoriyalariga ega. Yuqorida tilga 
olingan terminologiya tildan tilga farq qiladi, 
masalan, bir tildagi “shartli kayfiyat” boshqa 
tildagi “gipotetik” yoki “potentsial kayfiyat” bilan 
katta darajada mos kelishi mumkin. 
Maydonning 
grammatik 
kategoriyasi 
fe’lning 
zamon, 
shaxs 
va 
son 
kategoriyalari 
bilan 
chambarchas 
bog‘langan. 
So‘zlovchi 
yoki 
yozuvchining o‘z harakatiga yoki voqelikka bo‘lgan 
ruhiy munosabati kayfiyatning u yoki bu shaklini 
ifodalashda katta rol o‘ynaydi: indikativ, buyruq 
yoki 
subjunktiv. 
Ingliz 
tilidagi 
kayfiyat 
kategoriyasi ham analitik, ham sintetik tarzda 
ifodalanadi. should, would, may, may ko‘makchi 
fe’llari zamon, son va shaxsning talab shaklidagi 
tushuncha 
fe’llari 
bilan 
qo‘shilib, 
maylning 
analitik shaklini hosil qiladi; bu vazifada leksik 
ma'nosidan mahrum bo'lgan va grammatik ma'no 
ifodalovchi bukilishlarga teng bo'lgan mayli 
ko'makchilar. 
Yespersen Otto (1935), Gurme G.O. (1931) 
kayfiyatning uchta shaklini tasniflaydi: indikativ, 

---

buyruq va subjunktiv, Sweet H. A. (1892), 
kayfiyatning besh shaklini tasniflaydi: indikativ, 
subjunktiv, shartli, ruxsat beruvchi va majburiy. 
Smirnitskiy 
A.I. 
kayfiyatning 
olti 
shaklini 
tasniflaydi: 1.Indikativ (Sharqda quyosh chiqadi, U 
bu kitobni tarjima qiladi), 2. Buyruq (Xatni o‘qing; 
Jim bo‘l) , 3. To‘ldiruvchi1( Men u erga borishni 
taklif 
qilaman; 
Agar 
bo‘lsa. 
shunday). 
(A.I.Smirnitskiy 
Subjunctive1da 
imkonsizlik 
ma'nosi yo'qligini aytadi). 4. To‘ldiruvchi2 (vaqtim 
bo‘lganida kelardim). A.I.Smirnitskiy Subjunctive2 
inkor ma'no ifodalanganligini aytadi; yuqoridagi 
misolda bering 
en tomonidan A.I. Smirnitskiy: so‘zlovchi ish-
harakatni bajarishga ulgurmadi), 5. Potensial (Uni 
uchratib qo‘ysangiz, kelsin deng: kayfiyatning bu 
shaklida u ehtimolsiz taxmin deb hisoblaydi), 6. 
Shartli (Agar bo‘lsa, nima deb javob bergan 
bo‘lardingiz? 
sizdan 
so'rashgan 
edi: 
A.I.Smirnitskiy shartli kayfiyatda subjunctive2dan 
farq qiladi, deydi shartli kayfiyatda noreallik 
noreal shartlarga bog'liq bo'lsa, subjunctive2da 
noreallik boshlang'ich nuqtadan taxmin qilinadi, u 
hech narsaga bog'liq emas). 
Ushbu qo'llanmada ko'pchilik grammatikachilar 
singari kayfiyatning uchta shaklini taklif qilishni 
ma'qul 
deb 
hisoblaymiz: 
indikativ, 
buyruq, 
subjunktiv. Mavjud shart-sharoitlarga bog'liq 

---

bo'lmagan 
real 
bo'lmagan 
ish-harakatni 
ifodalovchi shart mayli, potentsial, sub'ektiv 1 va 2 
ergash 
gaplar: 
mavjud 
shartlarga 
bog'liq 
bo'lmagan noreal harakat va so'zlovchining real 
faktlarga hissiy munosabatini bildiruvchi sub'ektiv 
kayfiyat: Bu. g'alati, men uning ismingizni tilga 
olishini hech qachon eshitmagan bo'lardim.(Ostin)