Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

sublimatsiya
deyiladi. Moddalarning gaz holatidan 
suyuq va qattiq holatga o‘tishi 
kondensatsiya
deyiladi. Shuning uchun moddaning 
suyuq va qattiq holati uning kondensatlangan holatlari deb ataladi. 

---

100
Moddalar bir agregat holatdan ikkinchi agregat holatga o‘tishi jarayonida 
issiqlik yutiladi yoki chiqariladi. Masalan, 1 g muzni 0° da 1 g suvga aylantirish 
uchun 80 kal issiqlik kerak bo‘ladi. Aksincha, 1 g suv 0° da muzga aylanganda 80 
kal issiqlik chiqadi. Moddalar suyuq holatdan gaz holatiga o‘tganda issiqlik 
yutiladi, gaz holatidan suyuq holatga o‘tganda issiqlik chiqariladi. Moddalarning 
har qaysi holati o‘z zarrachalarining bir-biriga nisbatan harakati va o‘zaro 
ta’sirlashish shakli bilan bir-biridan farq qiladi. Quyida moddalarning agregat 
holatlaridan biri – gaz holat bilan batafsil tanishamiz. 
 Moddalarning gaz holati va ularda uchraydigan qonuniyatlar 
Gaz holatidagi har qanday moddaning zarrachalari bir-biri bilan bo‘sh 
bog‘langan bo‘lib, gaz solingan idish ichida erkin harakat qiladi. Gaz idish 
devorlariga bosim ko‘rsatadi. Har qanday gazning bosimi, hajmi va haroratsi 
bo‘ladi. Gazning holatini ifodalovchi bu uch kattalik o‘rtasidagi munosabatlar 
birin-ketin XVII, XVIII va XIX asrlarda aniqlangan. 
1. 
Boyl – Mariott qonuniga 
muvofiq, o‘zgarmas haroratda ma’lum gaz 
massasining hajmi uning bosimiga teskari proporsional bo‘ladi. Masalan, gazning 
dastlabki hajmi V
0
, dastlabki bosimi P
0
va keyingi hajmi V
1
keyingi bosimi P
1
bo‘lsin. U vaqtda, Boyl – Mariott qonuni tubandagi formula bilan ifodalanadi:
P
0
 V
0
 = P
1
V
1 
yoki PV = const
(4.6.1) 
O‘zgarmas miqdorlarda olingan hamma gazlar uchun PV qiymat o‘zgarmas 
ekanligi Boyl – Mariott qonunidan ko‘rinib turibdi. Boyl va Mariott bu qonunni 
o‘z tajribalari asosida kashf qilgan edilar. M. V. Lomonosov 1745-yilda Boyl – 
Mariott qonunining kelib chiqishini izohlab berdi. Real gazlar bu qonunga faqat 
ma’lum sharoitda bo‘ysunadi. Lekin bosim juda ortib ketganda va ayniqsa past 
haroratda gazlar Boyl – Mariott qonuniga bo‘ysunmaydi. Gazlar-ning bu qonundan 
chetga chiqishini dastlab M. V. Lomonosov o‘zining havoni siqish tajribalarida 
kuzatdi. 
Keyinroq, mukammal tekshirishlar natijasida, ko‘p gazlar uchun Boyl – 
Mariott qonunidagi PV qiymatning o‘zgarishi sezildi. Har qanday bosim va har 

---

101
qanday haroratda Boyl – Mariott qonuniga bo‘ysunadigan gaz 
ideal gaz 
deyiladi. 
Demak, ideal gaz uchun bosim o‘zgarishiga qaramay, PV qiymat o‘zgarmay 
qoladi, ammo barcha real gazlar uchun esa bosim o‘zgarishi bilan PV qiymat ham 
o‘zgaradi. 
2. Agar gazning 0° dagi hajmini V
0
va t° dagi hajmini V- bilan ko‘rsatsak,