Pedagogika va psixologiya

Hayotda mazmuniga ko`ra ilg`or umuminsoniy, shakliga ko`ra milliy an’analar qaror topmoqda. Yeski va yangi an’analar qarama-qarshiliklar jarayonida saralanadi, sayqal topadi. Ayrim a’analar qanday bo`lsa, o`sha holida, ko`rinishda uzoq vaqt saqlanib qoladi, boshqalari o`z ko`rinishlarini o`zgartiradi, uchinchilari esa yangilariga uyg`unlashadi, takomillashadi.

Oilaviy an’analarga bolalarning tug`ilishlari bilan bog`liq bo`lgan marosimlar, urf-odatlar, bolalar tarbiyasiga taalluqli bo`lgan va umuminsoniyat tomonidan qabul qilingan amaliy maslahatlar, qoidalar, metodik usullar va vositalar kiradi. Ana shu xususiyatlariga ko`ra oilaviy an’analar nisbatan yashovchandir. Ayniqsa, umumxalq ko`rinishidagi oilaviy an’analarning umri boqiydir. Urf-odatlar qancha hayotiy, xalqchil, qancha keng tarqalgan bo`lsa, u xalqqa shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi. Masalan, hozirgi kunda mavjud bo`lgan an’analarning ko`pi uzoq tarixga ega. Biroq, ular o`z davrida qanday yaratilgan bo`lsa, shundayligicha qolgan deb bo`lmaydi. Hayot ularga o`zining yangi-yangi xislatlarini, davr silsilasini kiritgani aniq. Har davrning yangi an’anasida yangi avlod vakillarining milliy xususiyatlari, shuningdek, ularning o`tmish haqidagi yorqin xotiralari, mehnatkashlar ommasining kelajak uchun intilishi o`z aksini topib boradi. Oilaviy an’analar ham bundan mustasno emas.

Boshqa xalq an’analari kabi oilaviy an’analarda ham shu xalqning tarixi, uning turmush sharoiti va hayot tarzi bilan bog`liq o`tmishi va kelajagi aks etdi.

Shu ma’noda o`zbek xalqining oilaviy an’analari qimmatli va azizdir. Ular faqat mazmuniga ko`ra qiziqarli bo`libgina qolmasdan, balki bolalar va yoshlarni mehnatga jalb qilishdagi tarbiya usullari va shakllari bilan ham hayotbaxshdir. Yangi davr, yangi sharoitda ular yangicha mazmun bilan boyib bordi.

O`rta Osiyoning boshqa xalqlarida bo`lgani kabi o`zbek xalqining inqilobdan oldingi hayoti haqida so`z ketganda, bironta oliy o`quv yurtining bo`lmagani haqida ko`p gapiriladi. Bu faktni inkor etmaganimiz holda, boshqa Sharq xalqlari kabi o`zbek xalqida ham avlodlar tarbiyasiga ta’sir etuvchi, kishilarni odamiylik, ezgulikka etaklovchi xalq dorilfununlari bulganini, ularning xalqqa ta’sir kuchi g`oyat katta bo`lganini e’tirof etmoqchimiz. Biz azal-azaldan xalqimizda ko`pchilik ishtiroki bilan o`tadigan hasharlar, bolalarning turli o`yinlari, bolalar ijodi, choyxona suhbatlari, uchrashuvlar, gap-gashtaklar, xalfanalar, to`y va ma’rakalar, mavsumiy bayramlar — gulbarra, lola sayllari, «boychechak» aytish, qovun sayllari, «yangi mehmon» tug`ilishini nishonlash, qizlar majlisi, kelinlarning qaynota, qaynonalar oldidagi «yuz ochdilari», «kelin salomlari», sumalak, echki o`yini, uloq o`yini, kurash, mehmonda bo`lish, mehmon kutish kabi ko`plab marosimlarni nazarda tutayapmizki, ularning hammasi, ham xalq tarbiyashunosligining durdonalari sifatida avlodlarni o`zbek xalqiga xos bo`lgan «o`zbekona», «sharqona» tarbiyalashda muhim rol o`ynagan.

Xalq pedagogikasining umrboqiyligi, o`lmasligi sabablardan yana biri uning avloddan-avlodga etkazish shaklining antiqaligidir. Hatto xalqimiz hozirgidek ommaviy axborot vositalariga ega bo`lmagan qadim zamonlarda ham xalq pedagogikasi xalq og`zaki ijodiyoti yo`li bilan qanot qoqqan. Uning tarbiyaviy ta’siri bolalarga ona allasi bilan singdirib borilgan.

O`zbek xalqining asrlar mobaynida to`plagan xalq og`zaki ijodi xazinasi g`oyat boydir. U xalqimiz ma’naviy madaniyatining oltin xazinasi hisoblanadi.

Keksa avlod vakillari hayot tajribalari asosida to`plangan, shakllangan dono fikrlarini quyi avlodlarga og`zaki hikoya, ertak, afsona, rivoyat, topishmoq, matallar shaklida singdirishga, hikmatlari bilan xalq qalbiga kirib borishga intilgan. Xalq ertaklari, topishmoq va matallar orqali bolalarni ota-onalarining, kattalarning maslahatlariga diqqat-e’tibor bilan quloq solishni o`rgatgan, ertak qahramonlaridan namuna olishga undagan.

Ertaklar faqat bolalargagina ta’sir ko`rsatib qolmasdan, balki ota-onalarning o`ziga ham, ularning hayot tarziga, qarash va ishonchlariga, axloqiy qiyofalariga ham ta’sir etadi.

Xalq xotirasida saqlanayotgan, avloddan-avlodga o`tib kelayotgan eng yaxshi ertak va dostonlar, maqol va matallar ashula va topishmoqlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, mehnat qilishga va haqgo`ylikka undaydi. Xalq og`zaki ijodida inson hayotining hamma qirralari aks etgan. Ularda ota-onalarning bolalarni tarbiyalash, parvarish qilish borasidagi yo`l-yo`riq va usullari ham o`z ifodasini topran. Shuning uchun ham hozirgi paytda tarbiyaga ta’sir ko`rsatuvchi xalq og`zaki ijodiga bo`lgan e’tibor kuchayib bormoqda.

Xalq og`zaki ijodida bolalarni bosiqlikka, sofdillikka, oddiylikka undash bilan birga, ulardagi gerdayish, ichi qoralik, chaqimchilik va boshqa salbiy sifatlar qoralangan. «Manmanlik qilma, netarsan, obro`yingdan ketarsan», «Sen o`zingni maqtama, seni birovlar maqtasin», «Yegilgan boshni qilich kesmas», «Mevali darahtning mevasi qanchalik ko`p bo`lsa, uning boshi shunchalik pastga egiladi», «Baxilning bog`i ko`karmas», «Birovga go`r qazisang, o`zing yiqilasan», «Yegri o`ltirib, to`g`ri gapir», «Ko`rpangga qarab oyoq uzat» singari xalq maqollarida pand-nasihat ifoda etilgan.

Ko`plab maqol va matallarda bilimli bo`lish ulug`lanadi, bilimsizlik qoralanadi. «Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni yiqar», «Ilmi yo`qning ko`zi yumuq», «Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar», «Ko`p o`qigan — ko`p bilar», «Olim bo`lsang, olam seniki», «O`qigan o`g`il — otadan ulug`» va hokazo.

Vatanparvarlik, vatanni sevish mavzusi ham maqol va matallarda aks etgan. Vatanparvarlik kabi sifatlarni shakllantirish muhim o`rin tutgan. Masalan, «O`zga yurtda shoh bo`lguncha, o`z yurtingda gado bo`l», «Ona yurting omon bo`lsa, rangi ro`ying somon bo`lmas», «Yelga qo`shilganning ko`ngli to`q, eldan ajralganning beti yo`q».

Oilaviy tarbiyada xalq pedagogikasi an’analar, ertak, maqol, topishmoq va matallar shaklida o`z ifodasini topgan va u tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish vositasi sanalib, tarbiyaning barcha qirralarini qamrab olgan. Ayniqsa, inson va uning tarbiyasi, o`z-o`zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash, bolaning yosh davrlari, ularning dangasalik va injiqliklari, o`yinlari, qizlar tarbiyasi haqida ajoyib matal, maqol, aforizmlar yaratilgan bo`lib, ular xalq pedagogikasi sabog`ining yorqin namunasidir.