Pedagogika va psixologiya

Keksalar haqida rap ketganda, biz ularni xonadonimiz farishtasi, xayru barakasi deb ataymiz. Xalq donoligi, ming yillik tajribalar, milliy an’analar qariyalarimiz ongida, faoliyatida, turmush tarzida jamlangandir. Ular yosh avlodning ustozi, murabbiysi, hayot dorilfununidir. Donishmandlar qari bilganni pari bilmas, deb bejiz aytishmagan.

Yosh avlodni tarbiyalashda keksa avlodning xizmati, ayniqsa benihoyadir. Bobo va buvilar oilada tarbiyani mukammal yo`lga qo`yishda, chinakam xalqchil tarbiyani, oilaviy tarbiyani yaratishda jonkuyarlik qiladilar. Yoshlarga ta’sir etishning eng samarali shakllarini tanlaydilar.

Oila jamiyatning eng kichik o`chog`idir. Bu muqaddas dargohda kelajak kishisi kamolga etadi. Keksalar ko`pincha «Bug`doy eksang bug`doy olasan, arpa eksang — arpa olasan» deyishadi. Shuning uchun ham kelajagimizning qanday bo`lishi bugun qanday hayot kechirayotganimizga, bolalarimizga qanday tarbiya berayotganimizga, ular qalbini qanday tuyg`ular, qanday orzular bilan to`ldirayotganimizga bog`liq. Hayotning achchiq-chuchugini ko`rgan, sinovlariga bardosh bergan keksa avlodchalik bolalar tarbiyasiga katta mas’uliyat bilan qaraydigan kishi bo`lmasa kerak. Ular o`zlari bilganni sidqidildan farzandlarga o`rgatadilar, ayni paytda donishmandlik bilan yoshlarni yomon xatolardan asrashga harakat qiladilar. Ular insoniyat abadiy zanjirida o`tmishda erishilgan boy ma’naviy qadriyatlarni kelajak avlodga etkazuvchi bebaho xalqdir.

Ana shunday ulkan mas’uliyatli vazifani bajarishda katta avlod vakillari hissasini o`zida aks ettirgan oilalar juda baxtlidirlar. Shahrimizdagi maktablarning birida 5—6- sinf va 8—10- sinf bolalari bilan suhbat o`tkazdik. Ma’lym bo`lishicha, oilasida buva va buvisi bor bolalarning o`zlashtirishi, xulqi boshqa yosh oilalardagiga qaraganda bo`lakcharoq. Ular o`qituvchilardan kam tanbeh eshitishadi, darsda, ayniqsa mehnat darslarida o`zlarining uquvliroq va idrokliroq ekanliklarini namoyon etishadi.

Biz juda ko`plab oilalarni kuzatganimizda nabiralar, ularni parvarish qilish, tarbiyalash kabi vazifalar buva va buvilarga alohida mas’uliyat yuklashining shohidi bo`ldik.

Hozirgi buva va buvilarni yosh jihatidan ikki guruhga ajratish mumkin. Ularning birinchisi yosh «qariyalar», ya’ni nafaqaga chiqqunga qadar yoshdagi buva-buvilar, ikkinchisi esa nafaqaga chiqishgan qariyalardir.

Biz keksalar va nabiralar orasidagi iliq munosabat haqida gapirganda, asosan ikkinchi guruhga kiradigan, ya’ni nafaqa yoshiga etib «buva-buvilik gashtini surayotganlar»ni nazarda tutayapmiz. Chunki birinchi guruhdagilar «yosh qariyalar» hali 50—60 yoshga bormagan, xalq xo`jaligining u yoki bu tarmog`ida ishlashadi, tom ma’noda buva-buvilik qilishga vaqtlari yo`q. Hali ularning moddiy-madaniy ehtiyojlari «so`nmagan» bo`ladi. Ular yaxshi kiyinishni, yaxshi eb-ichishni, bo`sh vaqtlarini ko`ngilli o`tkazishni, televizor ko`rishni, radio tinglashni, gazeta-jurnal o`qishni, kino-teatrlarga borishni, yangicha urf-odatlar va marosimlarda ishtirok etishni istaydilar va bu tabiiy. Shuning uchun bu toifa «qariyalar» nabira boqishni uncha xush ko`rmaydilar, ularni ota-onalariga yopishtirishga harakat qiladilar, bolalarni yasli va bog`chalarga joylashni maslahat beradilar. Umuman, bu yoshdagi qariyalarni bolalarni — nabiralarni tarbiyalashdagi ta’siri oz bo`lgani uchun ham, rap asosan boshqa toifadagi qariyalar, ya’ni 50-60 yoshdan ortgan qariyalar haqida boradi. Ularning hayot tarzi boshqacha. Ularning ko`pchiligi nafaqaga chiqqan. Moddiy, madaniy ehtiyojlari birmuncha ta’minlangan. Ular o`zlarining ko`p vaqtlarini mahalla-ko`y va qarindosh-urug`lardagi marosimlarda ishtirok etishga bag`ishlaydilar, nabiralar parvarishiga ham fursat topadilar. Ko`pincha nabiralar parvarishi, ularning asosiy va sevimli mashg`ulotiga aylangan bo`ladi. Ularning bolalarga ta’siri beqiyos.

Shaxsiy namuna esa hamma vaqt yaxshi samara beradi. Bunday keksalar oilada o`zlarini yagona tarbiyachilar deb biladilar. Shu nuqtai nazardan bolalar tarbiyasiga alohida mehr bilan qaraydilar. Bolalar

ham ularning samimiy, fidoyi mehrini sezadilar, ularga ishonadilar, ergashadilar. Kezi kelganda buva-buvilarning kichik avlod tarbiyasi oldidagi mas’uliyati oila to`liq bo`lmagan (bola yo otasiz, yo onasiz o`sayotgan) oilalarda, ayniqsa ortiq ekanini aytib o`tmoqchimiz. Bunday oilalarda keksalar bolalar otasiz yoki onasiz o`sayotgani uchun ko`ngli o`ksimasin debgina qolmay, bolaning ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan barkamol bo`lishi uchun harakat qiladilar. Odatda bunday oilalarda buva o`lgan otaning o`rnini, buvi o`lgan onaning o`rnini bosadi, bolani nevaram deb emas, bolam deb muomalada bo`ladi. Yaqin o`tmishda «tarbiyalash sinovidan» o`tganliklari uchun ham, ya’ni o`z bolalarini tarbiyalaganliklari, bu faoliyatni boshidan kechirganliklari uchun ham tarbiyaning xilma-xil usul va shakllarini yaxshi biladilar, ulardan bilib foydalanadilar. Jumladan, oilada bolalarni tarbiyalash uchun xalq pedagogikasi qo`l kelishini yaxshi biladilar. Ularda xalqning ilg`or ananalari urf-odatlari, ertak va maqollari, qo`shiq va dostonlari, topishmoq va matallari mujassamlashgan bo`ladi. Xalq og`zaki ijodida aqliy, axloqiy va jismoniy kamolot, ilm va hunarga muhabbat, insonparvarlik va mehnat-sevarlik, rostgo`ylik va mardlik kabi tarbiyaning hamma tarkibiy qismlari mavjud.

Darhaqqat, xalqning ko`p asrlar mobaynida to`plagan, sayqal bergan ijodiyoti durdonalarining tarbiyadagi roli bebahodir. Xalq donishmandligi ildizidan bahra olib tarbiya ko`rgan, eng ezgu tilaklari ma’naviy kamolot, madaniyatga borib taqaladigan xalqimiz ruhida bu donishmandlikka hurmat bilan qarash, ergashish, o`rganish hamisha oldinda bo`lib kelgan.

Biz ajoyib yozuvchilar, olimlarning biografiyalariga nazar tashlar ekanmiz, ularning o`sib yuksalishida, insoniyat tarixida buyuk kishilar bo`lib etishishlarida buvi va buvalarning katta hissasi borligini ko`ramiz.

Hamza, Oybek, Hamid Olimjon, g`afur g`ulom, quddus Muhammadiy kabi atoqli adiblarimiz asarlarida xalq og`zaki ijodiyotining ta’siri beqiyos ekanligini yaxshi bilamiz.