Pedagogika psixologiya

ZARDUSHTNOMA

Zardusht ibn Bahrom ibn pajdu (Dostondan parcha)

Men pahlaviy deb atalgan yozuvla bitilgan
SHohona kitoblardan birini koprdim.
U asrab kelingandir barcha oqillar va
Ustozlar ustozi mobedlar mobedida.
Unda olam hodisalari, ajdodlar
Va shohlar ishlari haqda bitilgan.
Unda olamga saodatli Zardusht keltirgan
Avesta va Zendaning hikoyatlari bitilgan.
SHuningdek, Zardushtning onadan tugpilishi
Va songra u bilan yuz bergan voqealar
Bandalarchun bu kitob eskidur endi
Va hech kim uni opqiy olmaydi

Mazkur doston 1760 yil mashhur frantsuz olimi Anketil Dyu perron tomonidan avval lotin tili, keyin esa frantsuz tiliga tarjima qilingan. Asarni ingliz tiliga Istvix tarjima qilgan. Keyinchalik asarning F.A.Rozenberg tomonidan qilingan frantsuzcha tarjimasi ham eplon qilingandir.

Zardusht ibn Bahrom ibn pajdu dostonda keltirilgan ma`lumotlarni qanday manbalarga asoslanib bayon etganligi haqida ma`lumot yopq edi. Lekin tadqiqotchilar dostonni yozishda muallifning ikki muhim manba- “Avesto”ning yopqolib ketgan CHitradat (opn ikkinchi) va Spent (opn uchinchi) nusxalaridan foydalanganligini e`tirof etadilar.
Lekin “Avesto” tarjimoni Dj. Darmsteter Zardusht birinchi inson Gayomard haqidagi afsonaviy rivoyatning afsonaviy qahramoni bolib, xalq fantaziyasining “mevasi”dir, deydi. Afsonada hikoya qilinishicha, u jaholat ramzi sanalgan “ilon” bilan kurashib halok boladi. Undan uch opgpil qolib, ular uch tabaqa – kohinlar, harbiylar hamda dehqonlar avlodiga asos solganlar.
Mavjud manbalar, shuningdek, songgi yillarda eplon qilingan ma`lumotlarga ko`ra zardushtiylik SHarq xalqlari sigpingan qadimgi dinlardan biri sanaladi. Mazkur dinning asoschisi Zardusht (Sariq topn egasi degan ma`noni anglatadi) bolib, din ham uning nomi bilan atalgan.
Zardusht taxminan miloddan avvalgi 570 yilda tugpilgan bolib, 77 yoshida, ibodat qilayotgan paytida dushman qohinlaridan biri tomonidan opldirilgan.
Zardusht o`z davrida ikki xudolik g`oyasini ko`tarib chiqadi. Asta-sekin u paygpambar darajasiga ko`tariladi va o`zini Axura-Mazda, yapni, Oliy Tangri elchisi deya eplon qiladi. Zardusht dunyoni yaxshilik va yomonlik dunyosi tarzida ikiga boladi. Bu ikki dunyo Ortasida bir-biriga qarama-qarshi g`oyalar ustuvor bolib, ular Ortasida doimo kurash ketadi.
Zardusht tomonidan asoslangan din uning hayotligidayoq ko`plab oplkalarga yoyiladi. Biroq Zardusht vafot etganidan song zardushtiylik dinining g`oyalari yanada keng yoyila boshlaydi.
“Avesto” asari eramizdan avvalgi YI asrning oxiri va IY asrning boshlarida yaratilgan bolib, u uzoq davrlar mahsuli sanaladi, davrlar optishi bilan qayta-qayta ishlanadi. Asarning topliq kitob holida shakllanishI eramizdan avvalgi birinchi asrga to`g`ri kelishi barcha manbalarda alohida qayd etiladi.
G`arb, rus va o`zbek olimlari mazkur asar mazmunini har tomonlama tahlil etishga harakat qilishgan.
Zero, “Avesto” asarida inson shaxsining kamolotga erishishiga oid ma`rifiy fikrlar ma`lum bir tizimda ifoda etilgandir. Mazkur asar g`oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy, ma`rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim ma`lumotlarga ega bolamiz. «Avesto» diniy xarakterga ega bolish bilan birga o`zida falsafiy, siyosiy, filologik, ta`limiy va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan asardir.
Abu Rayhon Beruniy o`zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida zardushtiylik dini qadimgi Xuroson, Fors, Iroq va Balxdan tortib Suriya yerlarigacha tarqalganligini aytadi.
Ozarbayjon olimi M. Rafiliy esa “Muxtasar Ozarbayjon adabiyoti tarixi” kitobida (1-jild, Baku, 1943, 2-3-betlar) “Avesto”ni faqat Ozarbayjon adabiyotining ma`naviy merosi deb e`tirof etadi.
Tarxichi olim V.M.Avdiyevning fikriga ko`ra, “Avesto” nomli qadimgi diniy topplamning dastlabki qismlari aynan Orta Osiyo hududida vujudga kelgan, deyish uchun barcha asoslar yetarli. Zero, asarda keltirilgan ayrim rivoyatlar bu haqida dalolat beradi. Rivoyatlarda aytilishicha, zardushtiylik dinining birinchi “Muqaddas olovi” Xorazmda yoqilgan. “Avesto” asarida tasvirlangan “Ayriana Vayjo” mamlakati Xorazm bo`lgan bolishi mumkin. Bu mamlakatda Axura-Mazda Zardushtga korinish bergan. “Ayriana Vayjo” degan afsonaviy mamlakatning “Avesto” asarida saqlanib qolgan tasviri Xorazmning geografik sharoitlariga to`la muvofiq keladi. S.p. Tolstov ham “Avesto”ning eng qadimgi zamonga oid qismi Markaziy Osiyo (Xorazm)da eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning birinchi yarmida yozilgan deb qayd etadi. “Avesto”da xudolar va qahramonlar to`g`risidagi xalq epik afsonalariga oid juda ko`p qimmatli ma`lumotlar jamlangan. Asarda tasvirlangan xudo va qahramonlar Orta Osiyo mamlakatlari va ularga qopshni bo`lgan Eron va Afgponiston oplkalarida ish ko`radilar. “Avesto”da keltirilgan madhiyalarda shunday bir oplka tasvirlanadiki, unda: “Bir talay qopshinga qudratli yolboshchilar bosh bo`lgan, keng optloqlari va suvlari ko`p bo`lgan, baland togplari chorvachilik uchun zarur hamma narsani yetishtiradi, unda chuqur-chuqur va sersuv kopllar, kemalar yurib turadigan keng daryolar Iskat va pourta, Mour (Marv), Xarova (Hirot), Gou Sopgpd va Xvoyrezm (Xorazm) tomoniga pishqirib oqadilar (YAsht X, 14)”. Bunda zikr etilgan joylarning ta`rif i va nomlari boshqa qator jihatlari bilan birga qadimgi Zardusht dinining xuddi shu yerda, Amudaryo havzasida vujudga kelganiga shubha qoldirmaydi.
Zardusht eramizdan avvalgi VI asrda yashagan. Xorazmda yashagan chorvadorlar oilasi Spitama urugpidan bo`lgan. Otasi paurushasp, onasi Dugdova ot va tuya boqish bilan shug`ullanganlar. Zardusht ko`p xudolikka sigpinish hamda ko`plab qurbonliklar qilinishi natijasida mollar qirilib ketayotganligi, shuningdek, turli qabilalar Ortasida nizolar kelib chiqayotganligini koprib, uning oldini olish choralarini izlaydi va ana shu maqsadda o`z ta`limotini targpib qila boshlaydi. Lekin qabila boshliqlariga uning ta`limoti va unda ilgari surilgan g`oyalar yoqmaydi. Zardusht xudodan kelgan vahiy orqali ko`pxudolikka qarshi yakka xudolikni targpib qila boshlaydi, kuchli hokimiyat oprnatib, yer yuzida tinchlikni barqaror etish uchun kurashadi, yaxshilik va ezgulik xudosi Axura Mazdani himoya qiladi.
Zardushtning yangi ta`limotini qabila apzolari orasida targpib qilishini istamagan qabila boshliqlari uni tapqib etadilar. Ana shu tapqib tufayli u Ray (Eron)ga qochadi va o`z dinining opsha yerda to`laqonli shakllantirishga muvaffaq boladi. “Avesto”ni shoh Vishtasp (Gushtasp)ga taqdim etadi. SHoh Vishtasp uning homiysiga aylanadi. Vishtaspning farmoniga binoan otashxona - ibodatxonalar qurdiriladi, zardushtiylik dinining g`oyalari keng yoyila boshlaydi.
Zardusht shoh Gushtasp vazirining qizi Havoviga uylangani, undan uch opgpil - Istavatra, Urvatatnara, Xvarachitra va uch qiz – Freni, Triti, pourichistalarni koprganligini qayd etadi.
Vishtaspning farmoniga ko`ra 1200 bobdan iborat “Avesto”ni oltin taxtga yozdirilib, shoh otashkadasiga topshiriladi.
“Avesto”ning kitob holidagi matni eramizdan oldin opn ikki ming oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan. Bu nusxa Iskandar Makedonskiy istilosiga qadar Istahr shahrida saqlangan. Iskandar Istahrni bosib olgach, “Avesto” kitobida bayon etilgan tibbiyot, nujum, ilmi hikmat sohalariga oid g`oyalarni yunon tiliga tarjima qilinib, qolgan fikrlar bitilgan sahifalar yoqib yuboriladi.
Zardushtning mazkur kitobi bizga qadar ikki nusxada yetib kelgan.
Mazkur nusxalarning birinchisi - duolar topplamidan iborat bolib, “Vendidat-sede”, yapni, “pok Vendidat” deb ataladi. Ushbu kitobga “YAsna” va “Vispered”lar kiritilgan.
Ikkinchi kitobda ham birinchisi kitobdagi kabi “Vendidat”, “YAsna” va “Vispered”lar orin olib, unda sharhlar ham beriladi. Izohli tarjima “Zand” (sharh ma`nosida) deb ataladi. SHuning uchun ham asarning sharhli nusxasi “Avesto va Zand” yoki “Zand Avesto” deb nomlangan.
Ikkinchi variantiga binoan “Avesto” asari quyidagi qismlardan tashkil topgan:
1. “Vendidat”. Mazkur qism 22 bobdan iborat bolib, asosan, Axura Mazda bilan Zardushtning Ortasida kechgan savol-javobi shaklida yozilgan. U yomon ruhlarni, devlarni yengish voqealari, gunohlardan pok bolish qoidalari hamda mifologik unsurlarni o`z ichiga oladi. Xarakterli jiqati so`z yuritilayotgan qismda devlarga qarshi yaratilgan qonun matni, yapni, qonunnoma mazmuni yoritilgan. qonunnomada aytilishicha, yomonlik timsoli bo`lgan devlarga nisbatan nafrat bilan qarash darkor.
Zardusht g`oyalarining amaliy ahamiyati shundaki, ularda turli kasalliklarning oldini olish hamda atrof-muhit musaffoligini ta`minlovchi usullar to`g`risida ham ma`lumotlar beriladi. Bu boradagi usullar quyidagi uch guruhdan iboratdir: 1) axlatlarni berkitish, ifloslangan joylarni tuproq, tosh yoki kul bilan kopmib tashlash; 2) olov yordamida, issiq yoki sovuq havo vositasida mikroblarni yopq qilish; 3) kimyoviy usul (kul, sirka, sharob, turli giyohlar - sandal va isiriq tutatish, aloe, piyoz, sarimsoq, qizil qalampir va hokazolarni istepmol qilish) orqali mikroblarni yo`qotish, orqali yuqumli kasaliklarga barham berilgan. Ta`limot mazmuniga ko`ra kasallik tarqatuvchi ayrim hashoratlarning opldirilishi evaziga suvni saqlash qoidalarini buzgan yoki itni opldirgan kishilarning gunohi kechirilgan. Bu orinda alohida me`yor belgilangan, yapni, yuqorida qayd etilgan gunohni sodir etgan kishi 1OOO ta echkiemar, 1OOO ta suv qopngpizi, yoki kasallik tarqatuvchi pashshani opldirishi yoki 1O.OOO ta ruhiyatni tetiklashtiruvchi opsimlik bargi, barsum berishi lozim bo`lgan. Bizga yaxshi ma`lumki, mikrob va yuqumli kasalliklar suv, havo va tuproq vositasida tez tarqaladi va keng hududga yoyiladi, shu bois “Avesto” g`oyalariga ko`ra ularni asrash, ulardan foydalanishga nisbatan oqilona munosabatni qaror toptirish opta muhim sanalgan. Ularni asrash qoidalarini buzgan kishilar 4OO qamchi urish bilan jazolanganlar.
Zardushtiylik ta`limotida ovqatlanish qoidalari xususida batafsil so`z yuritilib, ularga qatpiy rioya etish lozimligi alohida ta`kidlanadi. Zero, insonning salomat bolishi, o`z burchlarini to`laqonli ado eta olish imkoniyatiga egaligi uning ovqatlanish qoidalariga nechogpli amal qilganligiga bog`liq boladi.
Darhaqiqat, inson ovqatlanmasa fuqarolik, xizmat va axloqiy burchni ham bajara olmaydi. Insonning ma`naviy hayoti uning moddiy turmush tarzi bilan aloqador ekanligi asarda alohida qayd etilgan, Xususan, “YAsna”larda “Eb-ichmaydigan insonning toat-ibodat qilishga quvvati yetmaydi”, - deyiladi.
Zardushtiylikda kishini holdan toydiradi degan fikrga ko`ra ro`za tutish man etilgan. Inson holdan toysa, o`z zimmasiga yuklangan vazifani bajara olmaydi, yapni, Axura Mazdaga yordam bera olmaydi, bu esa yovuz kuchlarning ezgulik kuchlari ustidan gpalaba qilishiga sharoit yaratib beradi, deyiladi. Och qolish va yaxshi ovqatlanmaslikning inson xulqining shakllanishga ham tapsir etishi quyidagicha ta`kidlanadi: “Oziq-ovqat yaxshilanishi bilan xalqning axloq-odobi ham kuchayadi. Non mopl-kopl bolsa, axloqiy so`z lar, ilohiy fikrlar yaxshiroq idrok qilinadi”. Zardushtiylikda may istepmol qilish tapqiqlanmagan. Mayni me`yorida istepmol qilish kishi organizmini mustahkamlaydi, yapni, ovqat yaxshi hazm boladi, qon yaxshi yurishadi, kishi yaxshi uxlaydi, bu holatlar esa uning unumli ravishda aqliy mehnat qilishiga yordam beradi, kishilar Ortasida dopstona munosabatlarning qaror topishiga ko`maklashadi, axloqi yomon kishilar bilan axloqi yaxshi kishilarni bir-biridan ajratib olishiga yordam berishi qayd etib optiladi.
Zardushtiylikda dunyoviy noz-nepmatlardan voz kechish talab etilmaydi, balki noz-nepmatlarni me`yorida istepmol qilish, ularning mazasidan lazzat olish, inson hayotining “yaxshi kun koprish uchun zarur narsalar mopl-koplchiligida” xushchaqchaqlik va baxtiyorlik bilan otkazishi lozimligi to`g`risidagi fikrlar ilgari suriladi.
“Ard YAsht”ning 17-bobi baxt muammosiga bagpishlanib, unda moddiy farovonlikka erishish birinchi oringa qoyiladi. Axloqan mukammal bo`lgan insonning baxt-saodatga erishishi muqarrar ekanligi ta`kidlanadi. Insonning baxt-saodatga ega ekanligini ko`rsatuvchi omillar sifatida quyidagi holatlar keltiriladi: uning sogp-salomatligi, uzoq umr koprganligi, sevimli xotini va bolalarining borligi, shuningdek, oziq-ovqatining mopl-koplligi. Ularning uy-joylari shinam, chorvasi mopl, uzoq-uzoq vaqtlargacha mopl-koplchilikda yashaydilar.
Biroq baxt-saodatga erishish uchun mehnat qilish lozim. SHu bois, baxtga erishishning yagona va ishonchli yoli mehnat qilish ekanligiga alohida e`tibor qaratiladi: “CHorvadorlar topq bolsin uchun chorvani muttasil parvarish qilmoq lozim”.
Zardushtiylik ta`limotiga ko`ra oila muqaddas hisoblangan. Oila qurish ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan. Erkak kishi zurriyot qoldirish layoqatiga ega bo`lgan holda oila qurmasa, unga muayyan jazo berilgan. U qopga solib kaltaklangan, peshonasiga tamgpa bosilgan yoki beliga zanjir bogplab yurishga majbur etilgan. Ko`p bolali oilalarning davlat tomonidan mablagp bilan ta`minlashi yolga qoyilgan. Egizak yoki bir yola uchta farzand koprgan ayollarning maxsus ravishda taqdirlanishlari e`tirof etilgan. Zardusht g`oyalariga ko`ra naslning sog`lom bolishi, qavm qonini toza saqlash, turli irsiy kasalliklar kelib chiqishining oldini olish maqsadida yaqin qarindoshlarning o`zaro oila qurishi man etilgan.
“Avesto”da inson omili, uning salomatligini ta`minlash masalasi alohida bayon etilgan. Bugungi kunda xalq tabobatida qopllanilib kelayotgan va kishilar salomatligi saqlashda muhim ahamiyat kasb etgan ayrim usullar xususida ma`lumotlar beriladi. Bildirilgan fikrlar mazmuniga ko`ra mavjud kasalliklarni davolashda dorivor opsimlik (giyoh)lar yordamida tayyorlangan vositalardan samarali foydalanilgani ma`lum boladi. Ana shunday dorivor vositalar sirasida kunjut, kopknori, zira, piyoz, savsan, turp, xurmo, sabzi, behi, asal, zaytun moyi, shakar, shira hamda sedananing nomi qayd etiladi. Ayrim kasalliklarni bartaraf etishda dorivor opsimliklarning ildizi, poyasi, bargi, guli, mevasi va urugplaridan tayyorlangan qaynatmalarning foydasi katta ekanligi ta`kidlanadi. Kasalliklar rivojlanish davri, holati va turiga ko`ra rejim asosida, duo o`qitish, parhez saqlash, dori istepmol qilish, shuningdek, jarrohlik amallarini tashkil etish kabi yollar bilan davolangan. Asarda tabiblar tomonidan e`tirof etilgan va ularning faoliyatlarida asosiy axloqiy-ma`naviy g`oya bolib xizmat qilgan qasamnoma matni ham keltirilgan.
Xulosa qilib aytganda, “Avesto” asarida insonning barkamol bolib yetishishida uning so`z i, fikri hamda ishi ezgu bolishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e`tibor beriladi. Ushbu axloqiy uchlik g`oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma`rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo`lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma`naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo`lgan muayyan talablar o`z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat SHarq balki Gparb xalqlarining ham muhim ma`naviy merosi bolib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g`oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori bolishiga olib kelgan.