Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

IV BOB.  TA’LIM PRINSIPLARI
«Prinsip»  s o ‘zining m a ’nosi  xulqning,  xatti-harakatning asosiy qoidasi, 
yetakchi  g ‘oya  demakdir.  Ta’lim  qonuniyatlari  (prinsiplari)  bu  -  
0
‘qitish 
jarayon ig a qo'yiladigan talablar y ig ‘indisidir.
Biz,  hatto,  turm ushda  ham  «bu  odam   prinsipli»  deym iz  va  bunda 
o ‘sha  odam ning  o ‘ziga  xos  qoidalariga,  o ‘zining  prinsiplariga  m uvofiq  ish 
k o ‘rishini nazarda tutam iz. A gar kishining xatti-harakatlarida q at’iy qoidalar 
b o ‘lmasa,  uni  «prinsipi y o ‘q» deb hisoblaym iz.
XV -  XVI  asrlardagi m ashhur olim lar bilishning asosiy qonuniyatlariga 
faqat  o ‘qitishning  em as,  balki  axloqiy  tarbiyalashning  ham   yetakchi  asosi 
sifatida qaraganlar.
Forobiy  «Namunali  ta ’lim»  haqidagi  risolasida  o ‘quvchilar  o ‘zlashtirishi 
lozim  bo‘lgan  materialni  eng yaxshi y o ‘sinda  bayon  qilish masalasiga alohida 
to ‘xtalib,  bu  ishning  ikkita turini tavsiya  etgan:  ularning  biri  bevosita  sezishga 
yaqin narsalarni oldingi o ‘ringa qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni 
olg‘a  surishdan  iboratdir.  U  o ‘zining fikrini  tushuntirib  shunday yozgan:  «Aql 
o ‘z harakatini  a w a l  seziladigan  narsalarga,  keyin  esa aqlga  muvofiq y o ‘sinda, 
y a ’ni xossalami sintez qilishga y o ‘naltirishi m a’qul».
Ibn 
Sino  asarlarida  ham  didaktikaning  prinsiplariga,  xususan, 
k o ‘rsatm ali  o ‘qitishga  qiziqish  bilan  qaralgan.  Ibn  Sino  inson  dastlabki 
o ‘quv  m ashg‘ulotlarida  buyum ning  tashqi  xossasini  o ‘rgansa,  o ‘sha 
buyum ni  va  uning  tasvirini  k o ‘rib  chiqsa,  o ‘zi  m ustaqil  holda  bilim larni 
o ‘zlashtira  oladi,  deb  hisoblagan.  Olim  inson  haqiqatan  m avjud  narsalarni 
yoki  ularning  tasvirini  idrok  etishi  tufayli  unda  obyektiv  voqelikni  to ‘g ‘ri 
aks  ettiradigan tasavvur shakllanishini  uqtirgan.
Sharqshunos  olim   K indiyning  fikricha,  insonda  ijobiy  sifatlarni  tarkib 
toptirishning  eng  zarur  om ili  uning  aql  kuchini  rivojlantirishdir.  Aql  kuchi 
rivojlanm asa,  inson  um r  b o ‘yi  A rastuning  kitoblarini  o ‘qisa  ham   ularda 
ifodalangan  fanlarning  birontasini  o ‘zlashtira  olm aydi.  B unday  odam   har 
qancha  urinsa-da,  faqat  boshqalarning  gaplarini  takrorlab  bera  oladigan 
b o ‘ladi.  U  hech  narsaning  m ohiyatini  tushunm aydi  va  o ‘zlashtira  olm aydi. 
K indiy ana shu fikrlarini bayon qilar ekan, o ‘qitishning ilmiyligi va ongliligi 
qoidasini  nazarda tutgan.
Pedagog  olim larning  yuqoridagi  fikr-m ulohazalarini  um um lashtirib, 
x ulosa  sifatida  aytishim iz  m um kinki,  o ‘qitish  prinsiplari  yosh  avlodga 
ta ’lim  va  tarbiya  berish  m aqsadlariga  m uvofiq  o ‘qitishning  xarakterini 
belgilaydigan asosiy yetakchi qoidalardir.
M ana  shu  prinsiplar  qayerdan  kelib  chiqqan?  Ularni  kim,  qachon  va 
qanday vaziyatlarda ifodalagan?
43

---

Prinsiplarni  ifodalashga  olib  kelgan  asosiy  m anba,  o ‘qitish  am aliyoti, 
o ‘qituvchilarning  keyinchalik  anglangan,  um um lashtirilgan  va  tarqalgan 
tajribasi  ham da topilm alaridir.
Biz  ijtim oiy  rivojlanishga  k o ‘ra  o 'q itish   prinsiplarining  o ‘zgarishini 
e ’tiro f  etgan  holda  a n ’anaviy  ta ’riflarni  saqlash,  ularga  faqat  zam onaviy 
m aktabning  ahvolini  aks  ettirish  zarurligi  uchun  boshqacha  m azm un  baxsh 
etish,  xususan,  yangi  m aktabga  xos  ayrim  qoidalarni  kiritish  tarafdorim iz. 
M asalan,  «U m um iy  ta ’lim  m aktabi  konsepsiyasi»  ham da  «Sinfdan  va 
m aktabdan  tashqari  tarbiyaviy  ishlar  konsepsiyasi»ga  m uvofiq,  butun 
o 'q itish   va  tarbiyalash  tadbirlari  ta ’limni  insonparvarlashtirish  ham da 
dem okratlashtirish  talablariga  bo'ysunishi  sababli  dem okratik  qonunlarga, 
shaxsga,  insoniy  m unosabatlarga  asoslangan  tarbiyalovchi  va  kam ol 
toptiruvchi  ta ’lim ning  birligi yetakchi  qoida  b o ‘lib qoldi.
0 ‘qitishning  prinsiplaridan  uning  qoidalari  kelib  chiqadi  v a  ular  u yoki 
bu  prinsiplarning  xususiy  qoidalarini  aks  ettiradi.  M asalan,  o ‘qitishning 
ko ‘rsatm alilik  prinsipi  ta ’lim ning  k o ‘rsatm ali  q o ‘llanm ani  hozirlash, 
o ‘quvchilarni  uni  idrok  etishga  tayyorlash,  q o ‘llanm ani  k o ‘rsatish  va  tahlil 
qilish  kabi  qoidalarini  taqozo  etadi.
0 ‘qitishning  tizim lilik  prinsipi  quyidagi  qoidalardan  iborat:  yangi 
o ‘zlashtirilgan  bilim larni  ilgari  olingan  bilim larga  bo g‘lash,  m aterialni 
qism lari  b o 'y ich a  bayon  qilish,  o ‘rganilgan  bilim larni  m ustahkam lash  va 
hokazo. 0 ‘qitish prinsipi butun t a ’lim jarayoniga tarqaldi, ta ’lim ning qoidasi 
faqat ana shu jarayonning  ayrim   tom onlari  va zvenolaridir.
Y .A .K om enskiy  o ‘zining  «B uyuk  didaktika»  asarida  didaktikaning 
prinsiplarini  ishlab  chiqqanidan  boshlab,  ularni  deyarli  barcha  pedagog 
olim lar  k o ‘rib  chiqdilar,  lekin  o'qitish  prinsiplarining  soni  va  m azm unini 
belgilash  xususida  hozirgi  kungacha  b irfik rg a  kelingani y o ‘q.