Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

HOZIRGI  0 ‘QITISH  JARAYONIGA QO‘YILADIGAN  TALABLAR
H ozirgi  kunning  vazifalarini  am alga  oshirishda  o 'q itish n in g   chuqur 
ijtim oiy e ’tiqodlilik bilan u y g 'u n  ilm iyligiga q o 'y ilayo tg an talab lar g 'o y a td a  
m uhim dir.
D idaktikada  o'q itish n in g   ilm iyligi  nim a  ekani  asosli  ravishda  bayon 
qilinadi.  M aTum ki,  m aktab  ta ’limi  m azm uniga  kirgan  barcha  bilim lar 
v oqelik  qanday  bo'Isa,  uni  shundayligicha,  hech  bir  q o 'sh im ch alarsiz  aks 
ettiradi.  Pedagogning  vazifasi  o 'qu v ch ilarg a  ilmiy,  haqqoniy  bilim lam i 
asli  holicha  tushuntirishdan,  ularni  bilim lam i  m ustaqil  o 'rg an ish larid a 
o'zlash tirilg an   haqiqatlar  borliqdagi  —  inson  ongidan  tashqari  obyektiv 
m avjud  narsalarga m uvofiqligini  kafolatlaydigan y o 'lg a  solishdan  iboratdir. 
H atto  bolalar  ta ’lim ning  birinchi  p o g 'o n asid a  olgan  j u z ’iy  bilim lar  ham  
haqiqatni  buzm asligi  kerak.
Ilm iy  asosdagi  to 'g 'r i  o 'q itish   natijasida  o 'q u v c h ilar  ongida  obyektiv 
olam ning haqqoniy  m anzarasi  hosil b o 'lad i.
P edagogika  am aliyotida  b a ’zan  g 'a la ti  voqealar  ham   uchraydi. 
O 'q u v c h ila r  qiziquvchanligi  sababli  o 'q itu v ch ig a  savol  beradilar  va  xuddi 
ana  shu  paytda  o'qituvchi  asosli  jav o b   bera  olm aydi,  x ijolat  chekadi. 
N o to 'g 'r i  jav o b   bersam ,  keyinchalik  ob ro 'y im   ketadi,  deb  o 'y lay d i. 
M asalan,  birinchi  s in f o'qu v ch ilari  o 'qituvchid an  «K osm os  nim a?»  -   deb 
so 'ra y d ila r  v a  u  sarosim aga  tushib  qoladi.  D arhaqiqat,  buni  birinchi  sin f 
o 'quv chilariga qanday tushuntirish kerak? O 'qituvchi puxta o'ylab olib, keyin, 
chunonchi, ertasiga javob berish o'm iga, shu zahoti «Kosmos bizdan ju d a uzoq 
narsa»,  -   deb jav o b   qildi.  Shunday javobdan  keyin  o 'q u v ch ilard a  kosm os 
haqida qandaydir tasavvur hosil  b o 'ladim i?
C hinakam   ilm iylik  doim o  ijtim oiy  rivojlanish  va  m oddiy  olam  
qonuniyatlarining  obyektivligini  o 'z   ichiga  oladi.  B izning  fan  dialektik 
falsafa  poydevoriga  quriladi.  U  voqelikning  sovuqqonlik,  loqaydlik
32

---

bilan  yozilgan  tavsifi  em as,  balki  m oddiy  olam   haqidagi  qaram a-qarshi 
tushunchalarning o 'zaro  kurashish m aydoni va qurolidir. F a n la r- e ’tiqodlam i 
shakllantirishning  kuchli  omili.  Shuning  uchun  yoshlarim iz  olgan  bilim lar 
ularning e ’tiqodiga aylanishi ju d a muhimdir.
M ana  shu  vazifalarni  am alga  oshirishda  o 'quvchilarning  ijodiy 
qobiliyatlarini  rivojlantirish muhim  talabdir.  Biz faqat ana shunga asoslanib 
bolalarni  m ustaqil  o'ylash g a  o'rgatishim iz,  ularda  o 'zlarin in g   qarashlari va 
nuqtayi  nazari tizim ini tarkib toptirishim iz  mum kin.
A gar  bilim larni  bayon  etish,  ishning  usullarini  k o'rsatish   m um kin 
b o 'lsa,  ijodiy faoliyatni o'rgatish uchun o'quvchilarni xuddi ana shu faoliyat 
jaray o n ig a  bevosita  jalb   etish  shart.  M ana  shu  m uam m o  b o 'y ich a  ayrim  
m ulohazalarni  ifodalashga  harakat qilamiz.
A w a lo ,  har  qanday  ijodkorlik,  xususan,  o'quv ch ilarning   ijodkorligi 
m axsus tayyorlangan  sharoitlarda  am alga oshishi  m um kin.  B unda bilimlar, 
k o 'n ik m alar  va  m aiakalar  tizimi  hal  qiluvchi  om il  bo 'lad i.  Ijodni,  ijod- 
korlikni  qanday  tushunish  kerak?  O datdagi  tushunchaga  k o 'ra,  ijod 
ozchilik  kishilarning,  buyuk  san ’at asarlarini,  yangi  m ashinalar,  dastgohlar 
va  hokazolarni  yaratadigan  iste’dodli  odam larning  qism atidir.  Lekin  ijod 
buyuk  asarlar  yaratishdangina  iborat  emas,  balki  kishining  fikr  yuritishi, 
biror tadbirni  o 'y lab  topishi,  ozgina  b o is a -d a ,  qandaydir yangilik yaratishi 
ham  ijoddir. Ijod jarayoniga taso d if sifatida em as, balki qoida sifatida qarash 
lozim.
O 'quv chinin g  ijodini  qanday  tushunish  kerak?  B olalar  hech  qanday 
yangilik  yaratm aydi-ku?  O 'quvchining  ijodkorligi,  eng  avval,  uning  har 
qanday  faoliyat jarayonidagi:  o 'z ig a  xos  usul  bilan  m asala  yechishi,  insho 
yozishi, tajriba ishlari, m ehnat darslari va hokazolardagi m ustaqil fikrlashida 
nam oyon  b o 'lish i  lozim.
O 'quv chinin g  ijodi -  uning olgan bilim larini  hayotda ko 'rg an  faktlar va 
hodisalarga  b o g 'lay   olishi,  ularni  to 'g 'r i  baholab,  dastlabki  m a’lum otlarni 
tahlil va  sintez qila bilishidir.
H ar  qanday  ijod  borliqni  rad  etish  em as,  balki  borliqqa  to 'laro q   kirib 
borishdir.
0 ‘qitishdagi  individual  yondashish  ham   ta ’lim  jarayonining  m uhim  
talabidir.  Biz  ana  shu  talabni  qanday  tushunam iz?  0 ‘qitishdagi  individual 
yondashish  faqat  m ashq  ishlarida  em as,  balki  o ‘quv  jarayonining 
ham m a  bosqichlarida:  yangi  m aterialni  o ‘tishda,  m ustahkam lashda  va 
takrorlashlarda  ham,  uy vazifasini  tuzishda va  darsdan  tashqari  q o ‘shim cha 
m ashg ‘ulotlarda ham  am alga oshirilishi  zarur.  Uni,  m asalan, yangi  m aterial 
o ‘rganilayotganda  qanday  am alga  oshiriladi?  0 ‘qituvchi  m aterialni 
tushuntirar  ekan,  darslikning  paragrafi  bilan  cheklanishi  m um kin  em as.  U
3
  -  
1 1 6
33

---

ayrim   m a’lum otlarni  ancha kuchli  o ‘quvchilarni  nazarda tutib bayon qilishi 
lozim. B unda b o ‘sh o ‘quvchilar nim a qilishi kerak? 0 ‘qituvchi ularni hisobga 
olm agan-ku?  K o 'p c h ilik   tajribali  o'qituvchilar  qiyin  m avzularni  o ‘tishdan 
oldin  ana  shunday  o ‘quvchilar  bilan  q o 'shim cha  m ash g ‘ulot  uyushtirib, 
yangi  m aterialni  idrok  etish  uchun  ilgari  o ‘rganilgan  bilim larni  takrorlaydi 
va yangi m aterialning qiyin joylarini tushuntiradi. A na shunday q o ‘shim cha 
ish  doim iy  ravishda  b o ‘lm asa-da,  o ‘qituvchining  faoliyatida  zarurdir. 
Chunki  o ‘qituvchining kasbiy burchi, eng avvalo, ehtiyojm andlarga yordam  
berishdir. D arsda buning uchun har doim  im koniyat b o ‘ laverm aydi. M ashqlar 
vaqtida  dastlab  butun  sinfga  qiyinligi  bir  xil  m ateriallarni  berish,  keyingi 
bosqichlardagina  tayyorgarlik  m ashqlarini  tabaqalashtirish  tav siya  etiladi. 
B o ‘sh o 'q u v c h ilar bilan  ishlash darslarda ham, q o ‘shim cha m ash g ‘ulotlarda 
ham   am alga  oshirilishi  kerak.  Bu  ishlarda  faqat  o ‘qituvchilar  em as,  balki 
m azkur  sinfdagi  kuchli  o ‘quvchilar  yoki  b o ‘sh  o ‘quvchilarga  biriktirilgan 
yuqori  sin f o ‘quvchilari  ham   qatnashishi  lozim.
Ta’lim ning  dem okratik  va  insonparvarlik  tizim iga  o ‘tish  davrida 
o ‘qitishdagi  individual  yondashish  alohida  aham iyat  kasb  etadi,  binobarin, 
hozirgi  kunning  talabi  o ‘quvchi  o ‘rta  m aktab  dasturini  o ‘zlashtirishi  uchun 
ta ’lim ning  har  bir  bosqichida  tegishlicha  bilim lar  olishiga  erishishdan 
iboratdir.  Shaxs  doim o  shakllanishda  b o ‘ladi.  S haxsning  shakllanishi  sust 
kechishi  ham  m um kin.
Shaxsni  har  tom onlam a  kamol  toptirish  m uam m osini  faqat  m aktab 
em as,  balki jam iy atn in g   rivojlanishi  ham  hal  qiladi,  albatta.  Jam iyat tobora 
rivojlanishi  bilan shaxs har tom onlam a kam ol topishi  uchun qulay sharoitlar 
vujudga keladi.
0 ‘qitishni  tabaqalashtirish  va  individuallashtirish  m uam m osi  t a ’lim 
nazariyasi  va  am aliyotida  yangi  m uam m o  emas.  A m m o  u  hozirgi  paytda 
ta ’lim -tarbiya  nazariyasida  alohida  muhim   aham iyat  kasb  etm oqda.  U ning 
chet  el  pedagogikasi  uchun  m ohiyati,  bir  tom ondan,  fan-texnika  inqilobi 
sharoitida  m alakali  kadrlar tayyorlashdan  iborat b o ‘lsa,  ikkinchi tom ondan, 
fan,  ishlab  chiqarishni  boshqarish,  m afkura,  adabiyot  va  sa n ’at  m uam m o- 
larining yaratilishidan  iboratdir.
Ta’limni  tabaqalashtirish  m uam m osi  ilm iy-pedagogik  asosda  hal  qilin- 
sa,  o ‘qitishni  m a ’lum  darajada  individuallashtirishga  im koniyat  paydo 
b o ‘ladi.  O 'q itish n i  individuallashtirish  ju d a  m urakkab  m uam m o  b o ‘lib, 
m a’lum  m etodologik va pedagogik yondashishga b o g ‘liq holda bevosita hal 
qilinadi.
P edagoglar  va  psixologlar  o ‘qitishni  individuallashtirish  m uam m osiga 
shaxsni  har  tom onlam a  kam ol  toptirish,  shaxs  bilan  m uayyan  (o ‘qu vchilar 
yoki  ishlab  chiqaruvchilardan  iborat)  jam oa  o ‘rtasidagi  m unosabatlarni,
34

---

m aktabning  insonni  tarbiyalashdagi  rolini  m uayyan  tushunish  nuqtayi 
nazaridan  yondashadilar.  Bunda  iste’dod  va  qobiliyatlarning  baravar 
em asligi,  ularning  xilm a-xilligi  va  individualligi  haqidagi  ta ’limotga 
tayanadilar.
0 ‘qitishning  individuallashuvi  tarbiyaning  ham  individuallashganini 
bildiradi.  0 ‘qitish  va  tarbiyalash  jaray onida  shaxsning  qobiliyatlarigina 
rivojlanib qolm aydi,  balki  uning fazilatlari ham  shakllanadi. Inson esa faqat 
o ‘zining atrofidagi  olam ga  munosabati  orqali  shaxsga aylanadi.  Jam iyatdan 
va  ijtim oiy  m unosabatlardan  tashqari  individuallik  b o'lm ayd i,  sinfiy 
ekspluatatorlik  jam iyatida  bunday  m unosabat  sinfiyligi  sababli  o ‘qitish 
va  tarbiyalashning  har  qanday  individuallashuvi  hukm ron  m afkuraning 
tarbiyalanuvchilarga ta ’sirini kuchaytiradi va bu ta ’sir yana-da noziklashadi, 
o ‘zgaruvchan  va m aqsadga m uvofiqroq  bo'ladi.
0 ‘qitishning  individuallashuvi  ta ’lim ning  tashkiliy  shakllari  va 
m etodlari,  sinflarning  to'Ialigi,  m aktab  binolarining  rejalashtirilishi, 
guruhlarning  nisbati  va  har bir o ‘quvchi  bilan  olib  boriladigan  ayrim   ishlar 
ham  jidd iy  o ‘zgarishga sabab  boMadi.
0 ‘quvchilar 
o ‘zicha 
hayot 
kechiradi, 
ularning 
tashqi 
olam ga 
m unosabatini  ifodalovchi  m a’naviy  dunyosi  boy  va  takrorlanm as  boMadi. 
A na  shu  dunyoni,  ichki  hayotni  individual  yondashish  bilangina  tushunish 
m um kin.  Individual  xususiyatlar,  qiziqish  va  iste’dodlar  hisobga  olinmasa, 
sinf-dars  tizim i  orqali  m untazam   o ‘rganiladigan  kurslar  quruq  yodlashga 
aylanib qolishi ehtim oldan xoli emas. H ar bir kishining  iste’dodi k o ‘p qirrali 
boMib,  faqat  tashqi  sabablar  bilan  em as,  balki  uning  o ‘z  tabiatiga  bogMiq 
holda  ham  tarkib  topadi.  Inson  tashqi  ta ’sirni  o ‘z -o ‘zidan  qabul  qilm avdi, 
balki  unda  bolaga  ta ’lim  orqali  beriladigan  ijtim oiy  tajribani  o'zlashtirish 
im koniniyaratadigan biologik qobiliyat mavjuddir. M asalan, m usiqachilarga 
xos nozik eshitish analizatori zarur.  Shunday analizatorga ega boMgan  holda 
m usiqachi  boMmaslik  m um kin,  am m o  m azkur  analizatorsiz  m usiqachilikni 
o ‘rganishning  iloji  y o ‘q.
0 ‘qitishni  individuallashtirish  «biologik»  va  «ijtim oiy»  xususiyatlarni, 
y a ’ni  insonda  iste’dod  boMishi  m um kinligini,  lekin  u  faol  ishlar  bilan 
sh u g ‘ullanm asa,  iste’dod  tashqi  ta ’sirlar,  tashqi  sharoitlar  natijasida  o ‘z- 
o ‘zidan  qobiliyatga  aylanm asligini  yaqqol  tushunishni  talab  qiladi.  T a’lim 
o ‘zining  m azm uni  va  m etodikasiga k o ‘ra  tashqi  ta ’sirdir.  Lekin  u  o ‘quvchi 
iste’dodi  hisobga olinsagina kutilgan  natijani  berishi  m um kin.
O 'qitishning individuallashuvijam oa bilan yana-da chuqurbogM anishiga 
olib  boradi,  jam oadagi  o ‘zining  «m en»ini  nam oyish  qilishning,  shaxsga 
aylanishning  yorqin  istiqbollarini  vujudga  keltiradi. 
Shaxsni  ta ’sir 
k o ‘rsatishning  jam oaviy  vositasida  tarbiyalash  -   unda  jam iy atg a  to ‘g ‘ri
35

---

m unosabatni  tegishli  faoliyat  bilan  qo'sh ilish n in g   axloqiy-estetik  norm alar 
haqidagi,  ularga  ongli  yondashish  to 'g 'risid a g i  tushunchalarni  tarkib 
toptirishini  bildiradi:  m ustaqillik  va  faollikni,  o ‘ziga  xoslikni  rivojlantirish 
esa  ijtim oiy-konstruktiv -  ijodiy  ishlarda o ‘zini yaqqol  nam oyon  etishdir.
«Individuallik»  tushunchasi  insonning  ijtim oiy  m ohiyatini  ifodalovchi 
shaxs,  avvalo,  ijtim oiy  m avjudot  sifatidagi  insonni  tavsiflaydigan  um um iy 
xususiyatlarni  o ‘z ichiga  olishini  ko'rsatadi.
U m um iy  ijobiy  xususiyatlar  qanchalik  k o 'p   b o 'lsa,  shaxs  shunchalik 
aham iyatli bo'ladi, chunki  u ijtim oiy m unosabatlarni eng chuqur aks ettiradi.
«Individuallik» tushunchasi shaxsning boshqa kishilardan farqlanadigan 
alohida  va  yagona  xususiyatini  o ‘z  ichiga  oladiki,  bu  xususiyat  shaxsga 
jam iy atd a  o 'z ig a   xoslik  va  takrorlanm aslik  baxsh  etadi,  unda  ijtim oiy 
m unosabatlar  sharoitida,  y a ’ni  kishi  kishini  ekspluatatsiya  qilm aydigan 
tuzum da  jam iy at  va  shaxs  o 'z aro   qaram a-qarshi  bo 'lm ayd i.  Har  qanday 
individuallikning 
betakrorligi 
jam iyatdan 
ajralib 
qolm aydi, 
balki 
jam iy atn in g  uzviy bog' liqligi uning m anfaatlarini va harakat qonuniyatlarini 
tushunishdadir. Jam iyatsiz shaxs bo'lm aydi,  individuallik bo'lm aydi, chunki 
kam olotning m anbayi jam iyatdadir.
Shaxsning  kam ol  topishida  o 'zin in g   k uch-g 'ay rati,  bevosita  faoliyati 
ju d a   katta  rol  o ’ynaydi.B izning  tarbiya  va  ta ’lim  tizim im iz  har  bir  bolada 
iste’dod,  faollik,  onglilik  va  ijodkorlikni  rivojlantirishga  qaratilgan.A vval 
xususiyatlarni  hisobga  olib,  um um iylikni,  keyin  um um iyni  hisobga  olib, 
alohidalikni  rivojlantirish  kerak.