Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

0 ‘TILGAN MATERIAL USTIDA ISHLASH VA YANGI  MATERIALNI 
0 ‘RGANISHGA TAY YORLANISH
N avbatdagi darsga tayyorgarlik sifatida bolalarga 4+1  =  5, 5 -1 = 4 , 2 -1 =  
=  1 ,4 —1  = 3   kabi  m isollarni  berish  foydalidir.  B olalar  tanlash  m etodidan 
foydalanib  yoki  2,  3,  4,  5  sonlarining  tarkibini  bilish  asosida  tushirib 
qoldirilgan  sonlam i  q o ‘yadilar.  Shunday  savollar  o ‘rtaga  tashlanadi: 
«5  hosil  b o ‘lishi  uchun  4  ga  qancha  q o ‘shish  kerak?  5  dan  nechta  olib 
tashlasa, 4 qoladi?»
1  dan  10 gacha bo‘lgan sonlaming 2-qismiga doir dars.  Darsning maqsadi. 
0 ‘tilganlami  mastahkamlash.  0 ‘qituvchi  darsni  ishning muayyan  sharoitlarini 
hisobga  olib  tashkil  etishi  mumkin.  Namoyish  qilinadigan  va  individual 
material bilan o ‘tkaziladigan amaliy m ashg‘ulotda qatordagi sonlaming qanday 
hosil  bo‘lishini, ularning o ‘sish va kamayishdagi tartibini takrorlash foydalidir. 
A na shu maqsadda bolalar sonlar qatoridagi bo'sh o ‘rinlami to ‘ldiradilar, o ‘sish 
va  kamayish  tartibida  berilgan  sonlardan  foydalanadilar,  sonlami  berilgan  har 
qanday sondan boshlab, tartibi bo‘yicha, masalan, 2 dan 7 gacha,  8 dan 3  gacha 
aytadilar. (Sanashni davom ettirish o ‘yini.)
M ustaqil  yechish  uchun  ham  m isollar  berilishi  (ularni  yechishda 
ko ‘rsatm ali  qurol  sifatida  «Sonlar  pog‘onasi»dan  foydalanilishi)  m um kin. 
M isollarning  bir  qism ini  m ustahkam lash  darsida  tuzsa  ham  b o ‘ladi. 
M isollar qanday yechilganini  tekshirish  uchun  har bir ustundagi  m isollarni 
taqqoslash va bolalarni:  agar  1  ni ayirsak,  1  ta kam ayadi yoki  1  ni q o ‘shsak, 
1  ta  k o ‘payadi,  degan  xulosaga olib  borish g ‘oyat foydalidir.
H ik o y a  -   xabar  shaklidagi  yangi  m aterialni  yoritish  m etodidir.  Undan 
ham m a  sinflarda  foydalaniladi.  0 ‘quvchilar  aytiladigan  m a’lum otlarni 
bilm aydigan  yoki  kam  biladigan  quyi  sinflarda  bu  m etodni  q o ‘llash  ju d a  
qulaydir.  Lekin  yangi  m aterialni  hikoya  m etodidan  foydalanib  tushuntirish 
uchun  o ‘qituvchi  puxta tayyorgarlik k o ‘rishi va:
-  hikoyaning g ‘oyaviy y o ‘nalishini ta ’m inlashi;
-   unda  yetarli  m iqdordagi  yorqin  va  ishonarli  m isollar  ham da  dalillar, 
to ‘g ‘ri tekshirilgan m a ’lum otlar b o ‘lishi;
-  asosiy fikr va m uhim  jih atla r bayon qilinishi;
-  hikoya tushunarli,  sodda tilda aytilishi;
-  m aterial j o ‘shqin  ifodalanishi  kerak.
M aktab  m a ’ruzalaridan,  asosan,  yuqori  sinflarda  foydalaniladi.  Chunki 
ular  hikoyaga  nisbatan  uzoqroq  davom   etadi.  M azkur  m a’ruzalar  faqat 
o ‘quv  dasturining yirik v a m uhim   m asalalari  b o ‘yicha o ‘qiladi.
Yangi bilim larni o ‘zlashtirish va m ustahkam lash, k o ‘nikm a v am ala k alar 
hosil qilish uchun foydalaniladigan metodlar. 0 ‘qitish m etodlarining birinchi
89

---

guruhidan  farqli  o ‘laroq,  ularning   ikkinchi  guruhida  o ‘quvchilar  y angi 
m aterialni  bilishda  faolroq  qatnashadilar.  U lar  o ‘qituvchining  savollariga 
jav o b   qaytaradilar  (suhbat);  kuzatishlar  o ‘tkazadilar  (ekskursiya);  ta ’lim 
vositalari  orqali m ustaqil  bilim   oladilar (kitob,  darslik bilan  ishlash);  olgan 
bilim larini turli vositalar bilan m ustahkam laydilar (o ‘yinlar,  m ashqlar).
Suhbat 
t a ’lim ning  keng  tarqalgan  usuli  b o ‘lib,  darsning  istalgan 
bosqichida q o ‘llanishi m um kin.  Suhbatning to ‘rtx il turi m avjud b o ‘lib, ular: 
yangi  bilim lar  berishda,  bilim larni  m ustahkam lashda,  olingan  bilim larni 
tekshirishda,  o ‘tilgan  m aterialni  takrorlashda  q o ‘llaniladigan  suhbatlardir. 
Yangi  m aterialni  tushuntirishdagi  suhbat,  asosan,  o ‘quvchining  shaxsiy 
tajribasiga  tayanadi.  U ning  m anbayi  k o ‘rsatm ali  q o ‘llanm alar,  darslik 
m ateriallari, jad v al va  hokazolar b o ‘lishi m um kin.
Yangi  bilim lar berishga d oir suhbatni  induktiv y o ‘l  bilan  (y a ’ni  xususiy 
m a ’lum  yoki  zarur  voqealardan  um um iy  voqealarga  qarab  borish  tarzida) 
yoki  deduktiv  y o ‘l  bilan  (y a ’ni  um um iy  hodisadan  xususiy  hollarga  qarab 
borish  tarzida)  o ‘tkazish  m um kin.  Bilim   berishning  induktiv  v a  deduktiv 
yoMlari  o ‘zaro  bog‘liqdir.  M asalan,  o ‘qituvchi  qator  m isollam i  aytishi  v a 
keyin xulosa chiqarishi  yoki  um um lashtirishi  m um kin  (induksiya).
Yangi  bilim lar  berishda  evristik  suhbatdan  foydalaniladi.  Bu  m etod 
o^qituvchi  o ‘quvchilar  oldiga  m a ’lum  bir  vazifa  q o ‘yib,  ularni  o g ‘zaki 
savollar  orqali  ana  shu  vazifani  hal  qilishga  olib  borishda  q o ‘llanadi. 
Suhbatning  m uvaffaqiyatli  o ‘tishi  savollarning  m ohirlik  bilan  q o ‘yilishiga 
b o g ‘liqdir. 0 ‘qituvchining savollari, avvalo, qisqa va aniq b o ‘lishi, m antiqiy 
izchillikda  berilishi,  o ‘quvchining  fikrini  u y g ‘otishi:  uni  o ‘ylashga,  tahlil 
qilishga,  taqqoslashga m ajbur etishi,  yangi  hodisalarni tushunishga  undashi 
kerak.  O 'q itu v ch ilar  savollarga  to 4 a,  ongli  ravishda  va  asosli  jav o b  
berishlari,  m ustaqil  fikrlarini  aks  ettirishlari  lozim.  Suhbatni  bilim larni 
m ustahkam lash uchun ham  o ‘tkazish m um kin. U o ‘qituvchining axborotidan 
keyin  yoki  darslikdagi  m aterialni  m ustaqil  ishlab  chiqilgandan  keyin 
o ‘tkaziladi.  Suhbat  m ustahkam lovchi  m etod  sifatida  bilim larni  tekshirish 
va  baholash  jaray o n id a  ham  o ‘tkazilishi  m um kin.  Bu  usul  m unozara  va 
m ubohasa  m etodlariga  kiradi.  Q uyida  ushbu  m etod  asosida  bitta  darsni 
misol  keltiram iz.