Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

TA’LIMDA SINF-DARS TIZIM INING VUJUDGA KELISHI
Ta’limni  boshqarishning  asosiy  tashkiliy  shakli  quyidagi  m a ’lum 
belgilarga ega  b o ‘lgan  m ash g ‘u!otlar asosida o ‘tkaziladi:
-  m ashg‘ulotlarning har yili va har bir o ‘qish kuni bir paytda boshlanishi;
-   m ash g ‘ulotlar  va  ular  orasidagi  tanaffuslarning  m a ’lum  vaqt  davom  
etishi;
-  guruhlardagi  bolalarning yoshi  va soni jih atd an   baravarligi;
-   m aterial  o 'rg an ish   s u r ’atining  bir xilligi;
-  o ‘quv m ash g ‘uiotlarining  m a ’lum  tashkiliy shaklda o ‘tkazilishi.
G uruhli  m ash g ‘ulotlarning  sinf-dars  tizim i  deb  atalgan  bunday  shakli
keng  tarqaldi,  m ustahkam landi  va  hozir  ham  ancha  takom illashgan  holda 
m avjuddir.
M aktab  rivojlanishi  tarixida  20-yillarda  ta’limning  yakka  tartibdagi 
shakli  notariqidiy  y o ‘sinda  qabul  qilindi  va  amaliyotga  ta’limning  brigada  -  
laboratoriya  m etodi  bilan  kiritildi.  U nda  bir  guruh  (5-6  nafar) 
0‘quvchilar 
o ‘qituvchi  tavsiya etgan  m aterialni m ustaqil  holda o ‘rganganlar.  0 ‘qituvchi 
m axsus  tushuntirishlar  bermay,  faqat  y o 'l-y o ‘riqlar  k o ‘rsatgan.  H am m a 
narsa  uchun  brigadir  jav o b   bergan.  B unday  ta ’lim  bolalarning  o ‘quv 
faoliyatdagi  m a s’uliyatini  pasaytirgan.
M aktab  barham   topishining  n o to ‘g ‘ri  pedagogik  konsepsiyalari  davrida 
ta ’lim ning  «Ioyihalar  m etodi»  deb  atalgan  shakli  vujudga  kelgan.  U nda 
0 ‘quvchilar  o ‘qituvchining  topshirig‘i  b o'y icha  qandaydir  obyektning
64

---

loyihasini  tayyorlaganlar.  M azkur  g ‘oyalar  mualliflarining  aytishicha, 
0‘quvchilar loyihani tuzishda o ‘quv rejasi b o ‘yicha o ‘tiladigan predm etlarga 
doir kom pleks bilim lam i  o ‘zlashtirgan.
S o‘nggi  20  yil  m obaynida  pedagogika  nazariyasi  kom binatsiyalashgan 
darsni o ‘rganishdan, bosqichm a-bosqich darsni elem entlarini o ‘zlashtirishga, 
undan  esa  m uam m oli  tom onlarini  o ‘rganishga  o ‘tdi.  Tadqiqotlarning 
uzviyligi va uzviy yondashish i to ‘g ‘risidajuda к о 'p ilm iyadabiyotlar m avjud. 
M asalan,  M .I.M axm utov,  T.D.Kirilova,  F.F.Korolyov  v a  E.G .Y udinlarning 
hozirgi zam on  darsi,  uni tashkil  etish,  kamol  toptiruvchi ta ’lim  sharoitidagi 
dars nazariyasi va am aliyoti, m uam m oli dars va hokazolarga doir kitoblarida 
darsga  sistem a  sifatida  qaralsagina  uni  chuqur  tushunish  m um kinligi  qayd 
qilingan. Lekin pedagoglar 70-yillardagina darsni o ‘rganish v atushuntirishga 
sistem ali  yondashish  zarurligini  to ‘la  angladilar.  F anlar  rivojlanishining 
hozirgi bosqichida darsni  qanday tushunish  kerak?
Dars  nazariyasida  hozirgacha  bu  tushunchaning  yangi  ta ’riflari  y o ‘q. 
K o ‘p  ta ’riflarda  xuddi  ilgarigidek,  dars  m a’lum  vaqt  m obaynida  tarkibi 
o ‘zgarm aydigan  o ‘qituvchilar  va 
0 ‘quvchilar  faoliyatini  tashkil  etishning 
shakli b o ‘lib, u bolalarni o ‘qitish, tarbiyalash va kam ol toptirish vazifalarini 
am alga  oshirish  uchun  m untazam   q o ‘llanishi  ifodalangan.  D arsda  o ‘quv- 
tarbiya  ishlarining  barcha  kom ponentlari:  maqsad,  m azm un,  vositalar, 
metodlar, tashkil etish va boshqarish faoliyati ham da uning ham m a didaktik 
elem entlari  m ujassam langan,  deb hisoblash  qabul  qilingan.
Tabiiyki,  dars  yaxlit  ta ’lim  jarayonini  o ‘quv-tarbiya  ishining  boshqa 
tashkiliy  shakilari  -   uy  vazifalarini  bajarish,  predm et  to ‘garaklarining 
m ashg‘ulotlari, say rla rv a hokazolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. «Darsni 
ikki jihatdan:  um um an, ta ’lim jarayoni va talimni tashkil etish shakli sifatida 
ta ’riflab,  uni  foydali  deb  hisoblash  taklifi  bor»  (M .I.M axm utov).  T a’lim ga 
um um iy  jarayoni  dars  o ‘qitish  harakatining  ta ’lim  m azm uni,  prinsiplari 
va  m etodlari  bilan  belgilanadigan,  m a’lum  m akon-zam on  chegaralarida 
o ‘qituvchi  rejalashtiradigan  ham da  boshqaradigan  birgalikdagi  obyekt 
o ‘qituvchi va o ‘quvchilar am alga oshiradigan asosiy  shaklidir.
M azkur tushuncha  ikkinchi  nuqtayi  nazardan  quyidagicha  ta ’riflanadi: 
«D ars  m a’lum  tarkibdagi  o ‘qituvchilar  (m uallim lar)  bilan  o ‘quvchilam ing 
m aqsadga m uvofiq o ‘zaro ta ’siri (faoliyatlari va aloqalari) jarayonini tashkil 
etishning,  ta ’lim  m azm uni,  shakilari,  m etodlari,  vositalarini  o ‘z  ichiga 
oladi,  ta ’lim jarayonida  o ‘qitish,  kam ol  toptirish va tarbiyalash  vazifalarini 
am alga oshirish uchun  (bir xil vaqt  ichida) m untazam   q o ‘llanadigan  boy va 
o ‘zgaruvchan shaklidir».  (Qarang: M .I.M axm utov.  «С овременны й урок».)
5 - 1 1 6
65

---