VII BOB. INNOVATSION PEDAGOGIKA
7 - 1 1 6
97
Innovatsiyalar dolzarb m uhim aham iyatga ega b o ‘lib, bir tizim da
shakllangan yangicha yondashuvlardir. U lar tash abb uslar va yangiliklar
asosida tu g ‘ilib, ta ’lim m azm unini rivojlantirish uchun istiqbolli b o ‘ladi,
shuningdek, um um an ta ’lim tizim i rivojiga ijobiy ta ’sir k o ‘rsatadi.
Innovatsiya - m a ’lum bir faoliyat m aydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi
texnologiya, shakl va m etodlar, m uam m oni yechish uchun yangicha
yondashuv yoki yangi texnologik jarayon ni q o ‘llash m uvaffaqiyatga
erishishga olib kelishi m a ’lum b o ‘lgan oxirgi natijadir.
B ugun ta ’lim tizim idagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash
m a ’qullanm oqda:
• Faoliyat y o ‘nalishiga qarab (pedagogik jaray on dag i, boshqaruvdagi).
• K iritilgan o ‘zgarishlarning tavsifiga k o ‘ra (radikal, m odifikatsiya-
langan, kom binatsiyalangan).
• 0 ‘zgarishlar k o ‘lam iga k o ‘ra (lokal, m odulli, tizim li).
• Kelib chiqish m anbayiga k o ‘ra (shu jam o a uchun ichki yoki tashqaridan
olingan).
Innovatsiyaning m aqsadi - sarflangan m ablag‘ yoki kuchdan eng yuqori
natija olishdan iborat. B oshqa turli-tum an o ‘z-o ‘zidan paydo b o ‘ladigan
yangiliklardan farqli o ‘laroq, innovatsiya boshqariluvchi va nazorat
qilinuvchi o ‘zgarishlar m exanizm ini tashkil etadi.
Ta’lim tizim idagi har qanday yangilik innovatsiya b o ‘la olm aydi. Shu
sababli «novatsiya» va «innovatsiya» tushunchalari o ‘rtasidagi asosiy
farqlarni k o 'rsa tib o ‘tish zarur. B uning uchun islohot faoliyatining aniq
shakli, m azm uni va k o ‘lami asos b o ‘lib xizm at qiladi. A gar faoliyat qisqa
m uddatli b o ‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega boMmasa, o ‘z oldiga
m uayyan tizim dagi faqat b a ’zi elem entlarini o ‘zgartirishni vazifa qilib
q o ‘ygan b o ‘lsa, u holda biz novatsiya bilan m uloqot qilayotgan boMamiz.
A gar faoliyat m a’lum konseptual yon dashuv asosida am alga oshirilayotgan
b o ‘lsa va uning natijasi o ‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial
o ‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olam iz.
H ar ikkala tushunch a m ezonlari quyidagicha: novatsiya am aldagi
nazariya doirasida am alga oshiriladi, k o ‘lam va vaqt b o ‘yicha chegaralanadi,
m etodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizim ni takom illashtiradi.
Innovatsiya esa tizim li, yaxlit va davom li b o4adi, m a ’lum am aliyotda
yangi faoliyat tizim ini loyihalaydi, am aliyot subyektlari pozitsiyalarini
to ‘la yangilaydi. B unda faoliyatning yangi y o ‘nalishlari ochiladi, yangi
texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga erishiladi,
natijada am aliyotning o ‘zi ham yangilanadi.
Innovatsiyaning am aliyotga kiritilishi innovatsion jaray o n lard a am alga
oshiriladi. Innovatsion jara y o n deb innovatsion o ‘zgarishlarga tayyorgarlik
k o ‘rish va uni am alga oshirish jara y o n ig a aytiladi.
98
«Innovatsion faoliyat - bu yangi ijtim oiy talablar bilan a n ’anaviy
m e’yorlarning m os kelm asligi yoxud am aliyotning yangi shakllanayotgan
m e ’yorining m avjud m e’yor bilan to ‘qnashuvi natijasida vujudga kelgan,
m ajm uali m uam m olarni yechishga qaratilgan faoliyatdir», - deb t a ’kidlaydi
V.I.Slobadchikov. Innovatsion faoliyat am aliy nazariyaning m uhim qism i
b o ‘lib, ijtim oiy-m adaniy obyekt sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy
subyektlarning harakat tizimidir, u m a’lum doiradagi m uam m olarni yechish
qobiliyatigina em as, balki har qanday vaziyatdagi m uam m olarni yechish
uchun m otivatsion tayyorgarlikka ega boMishdir. 0 ‘qituvchi innovatsion
faoliyatining m arkaziy m asalasi o ‘quv jarayonini sam arali tashkil etishdan
iborat.
0 ‘tgan asrning 70-yillari oxirlarida A .M .A rseneva, K.N.Volkov,
M .N .Skatkin va o ‘zbekistonlik pedagog-olim lardan bir guruhi pedagogika
fani va am aliyotida m uvaffaqiyatga erishish m uam m osini hal qilish borasida
sam arali g ‘oyalarni ilgari surdilar va ta ’lim sam aradorligini ta ’m inlashda
o ‘qituvchining ta ’lim jarayoniga yangiliklarni kiritishga tayyorgarlik
darajasi asosiy o ‘rin egallashini asoslab berdilar. Shunga ko ‘ra «Innovatsion
o ‘zgarishlarni sezish, anglash har qanday o ‘qituvchiga xos b o ‘laverm aydi,
- deb yozadi U .N ishonaliyev, - bu yerda eng asosiysi o ‘qituvchining o ‘zi
yangilikni sezishga psixologik jihatdan tayyor b o ‘ lishidir».
Innovatsion f a o liy a t- b u ilmiy izlanishlar, ishlanm alaryaratish, tajriba-
sinov ishlari olib borish yoki boshqa fan-texnika yutuqlaridan foydalangan
holda yangi texnologik jarayon yoki yangi takom illashtirilgan m ahsulot
yaratish b o ‘lib, uning progm atik xususiyati shundaki, u g ‘oyalar m aydonida
ham va alohida bir subyektning harakat m aydonida ham am alga oshirilm aydi,
balki bu faoliyatni am alga oshirish tajribasi kishilar hayotida ham m abop
b o ‘ladigan
holdagina
haqiqiy
innovatsion
hisoblanadi.
Innovatsion
faoliyatning asl m azm uni am alda yangi texnologiyaning shakllanishi b o ‘lib,
uning natijasi innovatsiya sifatida yuzaga kelgan ixtironi loyihaga, loyihani
texnologiyaga aylantirishga y o ‘naltirilgan faoliyatdir.
0 ‘qituvchi innovatsion faoliyatni tashkil etib, uning shakllanish
bosqichlarini quyidagicha belgilashi m um kin:
Birinchi bosqich - tayyor m etodik tavsiyanom alar aniq qilib k o ‘chiriladi.
Ikkinchi bosqich - m avjud tizim ga ayrim yangi m oslam a (m odifikatsiya)
lar, m etodlar kiritiladi.
Uchinchi bosqich - yangi g ‘oyani am alga oshirish m azm uni, m etodlari
va shakli to ‘la ishlab chiqiladi.
To‘rtinchi bosqich - o ‘qituvchi o ‘qitish va tarbiyalashning o ‘z
konsepsiyasini va m etodikasini ishlab chiqadi.
99
0 ‘qituvchilarni
innovatsion
faoliyatga
tayyorlashda
jam oadagi
psixologik m uhitni, jam o a a ’zolarining qanchalik darajada dunyo t a ’lim
bozoridagi yangiliklardan xabardor ekanligini hisobga olish zarur.
P edagogika - ta ’lim -tarbiya t o 'g ‘risidagi ilm iy bilim lar tizim i:
obyektivlik, m aqsadga muvofiqlik, m ustahkam lik, bir-biriga zid boMmaslik
uning asosiy xarakteristikalaridir. Insonning shakllanganligi, rivojlanganligi
va tarbiyasi haqidagi bilim, uning yuksak darajasi, talab ga m uvofiqligi
obyektivlikning yagona talabidir.
0 ‘sib kelayotgan avlod tarbiyasi ju d a jid d iy ja ra y o n b o ‘lib, uni o ‘tkinchi
narsalarga bo g 'Iiq qilib q o 'y ish m um kin em as. C hunki uni tashkil etuvchi
qoidalar inson tabiati va uning rivojlanishi haqidagi obyektiv m a ’lum otlarga
ziddir.
M ustahkam , kuchli, ta ’sirchan tarbiya tizim ini faqatgina pedagogika
fanida o 'rn atilg an obyektiv asoslar va am aliyotda tasdiqlangan qoidalar
yordam ida rivojlantirish m um kin. Bu, albatta, innovatsion pedagogika
ham da gum anistik (insonparvarlik) pedagogikalar bilan
bog'liqdir.
Insonparvarlik lotincha «hunm anus» so 'z id a n olingan b o 'lib , «insoniy»
degan m a ’noni anglatadi. Insonparvarlik - inson qadriyatlari, erkinliklari,
baxtga b o 'lg a n huquqini, qobiliyatlarini rivojlanishi va nam oyon b o ‘lishini
tan oladigan qarashlar tizimi. G um anistik pedagogika, k o ‘pincha, fanda
innovatsiya deb ataladi. B unga
o ‘quv-tarbiyaviy ta ’sir etish natijalari
va tizim ning ichki qayta tashkil etilishi evaziga erishiladi. G um anizm -
insonning m a ’naviy boyligi va yagona konsepsiyasidir. Bu konsepsiyaning
asosiy m aqsadi shaxs qadr-qim m atini him oya qilish, uning ijodiy erkinligini
rivojlantirish, o ‘z qobiliyatini nam oyon etishdan iborat.
Insonparvarlik pedagogikasi o 'z navbatida shaxsga qaratilgan. U ning
belgilari:
- m a ’lum otlarni egallab olish va m a ’lum doiradagi m ahorat va
k o ‘nikm alarni y uzaga keltirish ham da ularning psixik, jism oniy, intellektual
(aqliy) rivojlanishiga diqqatning qaratilishi;
- ijodiy, erkin, m ustaqil fikrlovchi barkam ol shaxsni shakllantirish
uchun har qanday hayotiy va o 'q u v vaziyatlarda asosli qarorni tanlab qabul
qila oladigan insonparvar fuqaroni yetishtirish;
- o ‘quv-tarbiya jarayonini m uvaffaqiyatli qayta y o ‘naltirishga erishish
uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan ta ’m inlash. 0 ‘quv-tarbiya
jarayon in i insonp arvarlash tirish d aav to ritar(k o ‘r-k o‘rona)likdan v ozk ech ib ,
o 'q u v ch i va pedagog o ‘rtasida haqiqiy insoniy m unosabatlar o ‘rnatish,
shuningdek, shaxs tarbiyasiga qaratilgan pedagogikani tushunishdan iborat.
Insonparvarlik tarbiyasining
m aqsadi har bir tarbiyalanuvchining
m unosabatlarini, o ‘zlashtirish faoliyatini t o ‘la nam oyon etib, haqiqiy
100
m ustaqil, izlanuvchan,
erkin shaxs qilib yetishtirishdan iborat. Tarbiya
jarayonining insonparvarlik darajasi, shu jaray o n d a shaxs o ‘zini nam oyon
eta olishi, o ‘zidagi ham m a tabiiy im koniyatlarini ochib berishi, uning
qobiliyati, ijodiy faoliyatini keng yoritishi uchun shart-sharoitlar yaratib
berish m aqsadga muvofiqdir.
Ta’lim ning o ‘ziga xos tom oni, u tarbiyani ijtim oiy hodisa sifatida
shaxsning shakllanishini o ‘ziga birlashtirib, ana shu asoslar yordam ida
pedagogik jarayonni tuzadi, bu jarayon turli ta ’lim -tarbiya konsepsiyalari,
nazariyalari asosida loyihalashtiriladi va ta ’lim tizim i m uassasalarida tatbiq
etiladi.
Ta’lim tushunchasi, bu um um iy va yaxlit sifat m azm unining
b o g ‘lanishidir.
Gum anistik pedagogika m aktabi o ‘quvchining m oslashuvini va unga
qulay sharoit yaratishni talab qiladi.
Insonparvarlik m aktabi am aliy innovatsion faoliyatning aniq shakl va
uslubiarini ishlab chiqqan. Q uyida ulardan b a ’zilari keltirilgan:
- o ‘quv-tarbiya faoliyatini differensiallash;
- o ‘quv-ta’lim jarayonlarini
har xil
shaxs
faoliyatiga
qarab
muvofiqlashtirish;
- har bir tarbiyalanuvchi qobiliyati va qiziqishini rivojlantirish uchun
kerakli sharoitlarni yaratib berish;
- o ‘quv-tarbiya faoliyatiga psixologik qulaylik yaratish;
- o ‘quvchiga va uning kuchi ham da im koniyatlariga ishonish;
- o ‘quvchini qanday b o ‘lsa shunday qabul qilish;
- t a ’lim-tarbiya ishlari m uvaffaqiyatini ta ’m inlash;
- m aktabning m aqsadli y o ‘nalishini o'zlashtirish;
- har bir o'q uvchi rivojlanish darajasining asoslanishi;
- o ‘qituvchm ing shaxsiy ichki y o ‘l-yo‘riqlariga qayta y o ‘naltirish;
- insonparvarlik ta ’limini kuchaytirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |