Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

Integrativ  seminar 
quyidagilar  m avjud  b o ‘lgan  taqdirdagina  am alga 
oshirilishi  m um kin:
a)  ikkita yoki  undan ortiq  fanlar b o 'y ich a m ateriallarning  sintezi;
b)  unda turli  bilim  sohalari  m utaxassislarining  ishtirok qilishi;
d)  o ‘quvchilardan  (talabalardan)  turli,  b a’zan  tashqi jih atd an   bir-birini 
inkor qiladigan hodisalar (jarayonlar, ta ’limotlar, konsepsiyalar,  pozitsiyalar 
va  b.)  o ‘rtasidagi  um um iy  nuqtalarni  topishni  talab  qiladigan  m unozara 
predm etlarini  tanlash.
Ko  rsatilgan  shart-sharoitlar  jam langan  yoki  alohida  ko 'rin ishd a 
nam oyon  b o 'lish i  m um kin.  M asalan,  pedagogika  va  psixologiya  b o'yicha; 
pedagogika,  psixologiya va fiziologiya  bo ‘yicha;  fizika va  kim yo  bo'yicha; 
filosofiva,  fizika  va  biologiya  b o'yicha  sem inarlarning  o 'tk azilish i  birinchi 
shartning  bajarilishiga  misol  bo'lib  xizm at  qilishi  m um kin.  B unday 
sem inarlar  turli  bilim   sohalari  bo'y ich a  m a’lum otlar  aks  etgan  integrativ 
fanlarni  o ‘qitish  jarayonida  am alga  oshirilishi  m um kin.  X ususan,  bu 
psixopedagogika,  ta ’lim  falsafasi  va  tarixi,  psixologlar  uchun  pedagogika 
bo 'y ich a  biz  ishlab  chiqqan  kurslarga tegishlidir.
Turli  ilmiy  sohalar  bo'yicha  mutaxassislar  ishtirokida  ham  seminarlar 
o'tkazish  mumkin.  Masalan,  kasbiy  ta ’lim  metodikasi  b o ‘yicha  seminarlarda 
b a’zi  vaziyatlarda  metodika  o'qituvchisidan  tashqari  um um iy  pedagogika 
kafedrasi  vakilining  boiishiga  ham  y o ‘l  q o ‘yilishi  mumkin.  Bu  metodika  va 
umumiy  pedagogika  bo'yicha  bilimlarning  chuqurroq  sintezlashuviga,  bu  esa, 
o ‘z navbatida, yaxlit pedagogik tafakkum ing shakllanishiga yordam  beradi.
Pedagogikada  (F.X am atnurov)  darsni  m unozara  shaklida  tashkil  etish 
va  o 'tk az ish   dastlabki  qoidalari  ishlab  chiqilgan.  0 ‘quv  m unozarasi  -   bu 
o ‘quv  m aterialining  pedagog  tom onidan  tayyorlangan,  tashkil  etilgan  va 
o 'tk az ilg a n ja m o a v iy  m uhokam asidir. B unda m aterial  m u ho kam ajarayo nida 
turli  tom ondan  tahlil  qilinadi.  M unozara  m arkazida  m uayyan  m uam m oni 
turlicha  talqin  qilishni  va  hal  qilish  y o 'llarin i  tushu nish ning  bo 'lishini
226

---

taqozo qiladigan m unozarali m uam m oviy vaziyat turadi. Integrativ sem inar- 
disputning  o ‘ziga  xos  xususiyati  k o ‘rilayotgan  hodisalardagi  um um iy 
nuqtalarini  topishni  talab  qiladi.  B oshqacha  aytganda,  bu  hodisalarning 
farqli tom onlariga  emas,  balki  o ‘xshash tom onlariga urg‘u  beriladi.  Shunisi 
borki,  m azkur  o ‘xshashliklarni  topish  uncha  oson  em as.  Aloqani,  o ‘zaro 
qiyin  m unosabatga  kirishadigan  narsalar  o'rtasidagi  birlikni  k o 'rish   -  
sem inar  ishtirokchisining  asosiy  vazifasidir.  Ayniqsa,  b o ‘lg‘usi  pedagog 
uchun  bu  ju d a  m uhim dir,  chunki  antinom lik  (bir-birini  inkor  qiladigan 
narsalar  o ‘rtasidagi  aloqalarni  ko ‘ra  bilish  qobiliyati)  u  tayyorgarlik 
k o ‘rayotgan  faoliyatning  zaruriy  belgisidir.  Bu  faoliyatdan  bekorga  inkor 
qiluvchi  odam ga  foyda  y o ‘qdir.  B oshqa  bilim   sohalari  yoki  faoliyat  turi 
kabi  pedagogikaning  m adaniy  m aydoni yaxlit va boMinmasdir.
Integrativ  m a ’ruza  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  har  uchala  shartga  jav o b  
beradi. Bu shartlarning borligi  integrativ sem inarning m avjudligidan dalolat 
beradi.  Bizning  davrim izda  bunday  yondashuv  m a’ruzalarning  dialog 
tusini  olayotgani  ham  buni  tasdiqlaydi,  bu  esa  m a’ruzalarning  sem inar 
m ashg‘ulotlariga  o 'ta   darajada  yaqinlashuviga  yordam   beradi.  Integrativ 
m a’ruza sifatida psixologiya o ‘qitish tajribasini misol qilib keltirish m um kin 
(Z.F.Zeer,  O .N .Shaxm atova va b.).
Integrativ  topshiriqlar  (masalalar,  m ashqlar)  integrativ  so ‘roqlarga 
o ‘xshash  k o ‘rsatkichlarga  ega  bo'lib,  ulardan  faqat  ancha  keng  bayon 
qilish  shakli  va  ularni  yechishda  nafaqat  bilim lardan,  balki  k o ‘nikm a  va 
m alakalardan  foydalanish  imkoni  m avjudligi  bilan  farqlanadi.
Tadqiqotchilar  ular  jum lasiga  induktiv,  qism an  induktiv  va  deduktiv 
xarakterdagi kom pleks bilish topshiriqlarini, «m uayyan texnik obyekt uchun 
oMchamlar  va  tavsiflarning  eng  maqbul  m iqdorlarini  aniqlash»  toifasidagi 
kom pleks topshiriqlarni,  m urakkab  am allarning  bir qancha  kom plekslarini 
qayta  ishlash  uchun  m ashqlam i  kiritishadi.
Integrativ  vaziyatning  yuragi 
m uam m oli  vaziyatdir.  B unda  insonda 
obyektiv  vaziyatda  (topshiriqdagi  vaziyatda)  yangi  dalilni  m avjud  bilim lar 
yordam ida  tushuntira  olm aydigan  yoki  m a’lum  am allarni  oldingi,  tanish 
usullar  yordam ida  bajara  olm aydigan  va  yangi  usulni  topishga  m ajbur 
b o ‘ladigan  aqliy  qiyinchilikka  xos  ruhiy  holat  yuzaga  keladi  (M .I.M ax- 
m utov).  U m um an  olganda,  har  qanday  m uam m oli  vaziyat  integrativdir. 
Bu  m uam m oli  vaziyatning  integrativ  tabiati  bilan  izohlanadi.  H ar  qanday 
vaziyat o ‘z yechim ini talab qiladigan qaram a-qarshiliklar m ahsulidir,  bu esa 
sinetik faoliyatning zaruriy  m inim um isiz  am alga oshm aydi.  Shuning  uchun 
integrativ  vaziyatlarning  zam inini  asosan  m uam m oli  vaziyatlarga  xos 
shartlar  tashkil  etadi.  Bu  shartlar  quyidagilardir:  a)  o ‘quvchilarning  oldin 
olingan  bilim larni  yangi  sharoitlarda  qoMlash  zaruriyati  bilan  to ‘qnash
227

---

kelishlari;  b) tanlangan  usulni  am alga  oshirishdagi  qaram a-qarshiliklarning 
m avjudligi.
Avvalo,  qaysi  darslar integratsiyalash  uchun  m os  kelishini  aniqlab olish 
kerak. B unday darslarning asosi -  turli fanlar asosiy m avzulari m azm unining 
yaqinligi  va m antiqiy  aloqalari.
Integratsiyalangan  darslar.  B oshidan  integratsiyalangan  dars  -   bu 
sinfdan tashqari o ‘qish.  Bu yerda yax lit jaray o n   kechadi:
a)  kitob  o ‘qish  -   bu  o 'q ish   darslarida  olgan  ko 'nikm alarini 
takom ilkishtirish;
b) m atn  ustida  ishlash;
d) suhbatdoshlar doirasini tanlash.
Integratsiyalangan 
m atem atika 
darsida 
-  
arifm etik 
m aterialni 
o ‘zlashtirishga  imkon 
beruvchi  arifm etika,  algebra  va  geom etriya 
elem entlari, shu bilan birga algebra va geom etriya, m ehnat ta ’limi asoslarini 
o'rgatishga tayyorgarlik.  B oshidan  integratsiyalangan k u rs -ta b ia tsh u n o s lik  
(tabiatshunoslik  asoslari,  geografiya).  B oshidan  integratsiyalangan  yuqori- 
dagi  kurslardan  tashqari  quyidagi  fanlar  birikishi  m um kin:  o ‘qish -  rus  tili, 
o ‘qish  -   tabiatshunoslik,  o 'q ish   -   tasviriy  san ’at,  o ‘qish  -   m usiqa,  tab iat­
shunoslik  -   m atem atika,  tabiatshunoslik  -   m ehnat  ta ’limi,  m atem atika  -  
m ehnat t a ’limi,  m atem atika -  jism oniy tarbiya.
D idaktik  tizim da  predm etlararo  asosda  integratsiyalash  o ‘qituvchi 
(ta'lim   berish)  va  o'q u v ch i  (ta ’lim  olish)  harakatlarining  mos  kelishini 
k o ‘zda  tutadi.  H ar  ikkala  faoliyat  ham  um um iy  tuzilishga  ega:  m aqsadlar, 
sabablar, m azm un, vositalar, natijalar, nazorat. Biroq, o'qituv chi va o ‘quvchi 
faoliyatlarining m azm unida  farq  bor.
1.  M aqsadli  bosqichda  o'qituvchi  um um iy  m aqsadni  qo 'y ad i.  0 ‘quv- 
chilar  o ‘qituvchi  boshchiligida  predm etlararo  bogMiqliklarni  tushunib 
yetishlari,  turli  predm etlardan  kerakli  bilim lam i  tanlab  olishlari,  bunda 
ular  o 'z   e ’tiborlarini  faqat  um um iy  bilim lam i  o 'zlashtirish ga  em as,  balki 
k o ‘chirish,  tahlil  qilish,  shaxsning  belgilari,  qobiliyat  va  qiziqishlarini 
rivojlantirishga  qaratishlari  kerak.
2.  Isbotlash  bosqichida  o 'q itu v ch i  o 'quvch ilarning   dunyoqarashini 
o ‘stiruvchi  bilim larga,  turli  predm etlar  tushunchalarini  um um lashtirishga 
ra g ‘batlantiradi.  0 ‘quvchilar  o ‘z  irodalari,  dunyoqarashini  kengaytiruvchi 
bilim larga qiziqishga y o 'naltiriladi.
3.  F aoliyatning  m azm un  bosqichida  o 'q itu v ch i  yangi  o ‘quv  m aterialini 
kiritadi,  shu  bilan  birga  integratsion  dalillar,  tushunchalar,  m uam m olar 
m ajm uyi  darajasidagi  boshqa  predm etlardan  olingan  tayanch  bilim lam i 
jalb   qiladi.  0 ‘quvchilar  um um predm etli  tushuncha,  m uam m olarni  um um iy 
bilim lar darajasida  o ‘zlashtiradi.
228

---

4.  Vositalar  tanlash  bosqichida  o ‘qituvchi  turli  predm etlar  bilim larini 
um um lashtirishga  yordam   beruvchi  k o ‘rgazm ali  vositalarni  -   darsliklar, 
jadvallar,  sxemalar,  savolnom alar,  am aliy vazifalar.  0 ‘quvchilar k o ‘chirish, 
um um lashtirish,  biriktirish  xarakterlarini,  integratsion  m asalalarni  hal 
qilishda k o ‘rgazm ali vositalar yordam ida bajaradilar.
5.  K eyingi  bosqich  -   natija.  0 ‘qituvchi  ta ’lim  berish,  rivojlantirish, 
tarbiyalash  m aqsadida  integratsiyani  am alga  oshirish  uchun  pedagogik 
bilim larni  q o ‘llaydi.
6.  N azorat  qilish  bosqichida  o ‘qituvchi  bir-biri  bilan  bog‘langan 
predm etlarga  o ‘quvchilarning  tayyorligini  baholaydi,  nazorat  qiladi, 
o ‘zlashtirish sifatida baholaydi.  0 ‘quvchilar o ‘z bilim larini baholashni, turli 
predm etlar b o 'y ich a o ‘z-o ‘zini ham,  ularni birlashtirish k o ‘nikm alarini  ham 
nazorat qilishadi.
Tekshiruvlar  k o ‘rsatishicha,  integral  yondashuvni  am alga  oshirishga 
yordam   beruvchi  usul  va vositalarga:
1.  Evristik suhbatlar.
2.  U m um iy  suhbatlar.
3.  Ekskursiyalar.
4.  O na  tili,  tabiatshunoslik  darslarida  kuzatishlar,  badiiy  asarlar 
m ateriallari  asosida nutq o ‘stirish  uchun yozilgan  ijodiy  ishlar.
5.  Ta’limning  ko ‘rgazm ali  metodlari.
6.  M ustaqil  ishlar.
7.  0 ‘qish,  m atem atika darslarida  o g ‘zaki  rasm   chizish.
8.  Im o-ishorali  ko 'rin ish lar (pantom im alar).