Pedagogika 017, 3-son Bosh muharrir

Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Ғаройиб ус-сиғар. – Тошкент: Фан, 1988. 3-жилд.
– Б. 113. 
2
Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Ғаройиб ус-сиғар.– Тошкент: Фан, 1988. 3-жилд.
– Б. 52. 
3
Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Ғаройиб ус-сиғар.– Тошкент: Фан, 1988. 3-жилд.
– Б. 49. 

---

PEDAGOGIKA 
2017, 3-son
 
 
92 
Aslida bu juftlik “oshub-u ranj”ga aloqador. Shunga qaramay, mantiqan, ular 
kо‘z bilan og‘izni ham sifatlash uchun xizmat qiladi (ya’ni kо‘z – bor, og‘iz – 
yо‘q). Bu silsilaga keyingi misrada sabr bilan ishq ham qо‘shiladi. Agar ularni 
oldingi misradagi “bor-u yо‘q” sо‘zlarining tartibi bilan uyg‘unlashtirsak, 
mantiqqa bir ozgina putur yetadi, ya’ni sabr bor-u ishq yо‘qqa aylanadi. 
Vaholanki, haqiqat unday emas. Aslida lirik qahramon sabri qolmayotgani va 
ishqining kuchayib borayotganligini ta’kidlamoqchi. Xuddi shuning uchun ham 
adib bayt oxirida birinchi misrada qо‘llangan juftlikni ularning joylarini 
almashtirgan holda qо‘llaydi. Shu tarzda “yо‘q”ning sabrga, “bor”ning ishqqa 
daxldorligi yana bir marta, maxsus tarzda uqtiriladi. 
Quyidagi baytda ham taqsim san’atining juda gо‘zal bir namunasi 
yaratilgan: 
Ey Navoiy, xalq der: jon ber va yo kech ishqidin, 
Garchi bu dushvor erur, lek ul osondur manga
1
.
Mazkur baytdagi taqsim keyingi misradagi olmoshlar: “bu” va “ul”ni 
taqsimlab berish bilan aloqador. Bu ikkita olmosh oldingi misradagi “jon” va 
“ishq” sо‘zlarining о‘rnida qо‘llangan, ammo qaysi olmosh qaysi bir sо‘z (ot)ni 
anglatadi. Agar ularni qо‘llanish tartibiga kо‘ra о‘zgarishsiz “taqsimlasak”, “bu” 
olmoshi “jon bermoq”qa, “ul” esa “ishqdin kech”moqqa aloqador bо‘lib qoladi. 
Vaholanki, shoir uning aksini nazarda tutgan. Bu holni olmoshlarning mantiqiy 
urg‘u olib turgani ham isbotlaydi. Gap shundaki “bu” olmoshi mantiqan yaqin 
bо‘lgan vaqt, joy, hodisani, “ul” esa nisbatan uzoqroq masofa, vaqt, hodisani 
kо‘rsatadi. Demak, “jon bermoq” va “ishqdin kechmoq”ning yozuvdagi, ya’ni 
о‘qilishdagi holatlari, tartiblari ham ularning yaqin-uzoqligini belgilab turibdi. 
Agar baytning nasriy bayonini tuzadigan bо‘lsak, taxminan quyidagi manzarani 
kо‘rishimiz mumkin bо‘ladi: “Ey Navoiy, xalq “jon ber yoki ishqdan voz kech” 
deydigan bо‘lsa, ishqdan voz kechishim qiyin bо‘ladi, lekin jon berish men uchun 
oson bо‘ladi”. Ana shunda Navoiy kо‘zda tutgan ma’no nisbatan tо‘la va tо‘g‘ri 
anglangan bо‘ladi.
Navoiy she’riyatini kuzatib, “yorning husni, oshiqning ishqida nuqson 
mavjud bо‘lmagan”ligidan qanoat va huzur tuyiladi. 
Yor – gul, guli ra’no, shah, chobuksuvor, pari, paripaykar, oy, quyosh, 
mehr, xurshid, hilol, qotil, xunxor; yorning qomati – alif, sarv, tubo; soch (zulf)i – 
sunbul, anbarin, siyahrо‘z, parishon; qoshi – yoy, yangi hilol, mehrob; kо‘z – 
bodom, nargis, qaro axtar (yulduz); bemor, bexob, giryon; xunxor, qotil, jallod; 
oshiq – devona, rasvo; bulbul, zog‘; qaddi egri, dol; kо‘zi giryon, hayron, 
1
Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Ғаройиб ус-сиғар.– Тошкент: Фан, 1988. 3-жилд.
– Б. 36. 

---