Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Nurillayev B.
Elektromagnitizmdan laboratoriya ishlari va laboratoriya topshiriqlari.
– Toshkent: TDPU, 2013. – B.
 
112.
 

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
81 
R
R
U
I
э


(13). Bunda I va 
U 
tok kuchi hamda kuchlanishning effektiv 
qiymatlari. Berilgan zanjirdagi oniy quvvat tok kuchi va kuchlanish kattaliklari 
oniy qiymatlarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: 
iu
P

O‘zgaruvchan tokda 
dt 
vaqt ichida 
dq 
elektr zaryadini o‘tkazgich bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan 
elementar ish quyidagicha ifodalanadi: 
dA=udq=uidt
(14). 
Ushbu ish bajarilishidagi quvvat 
iu
dt
dA
P


ga teng. O‘zgaruvchan tok 
zanjiri uchun xarakterli kattalik o‘rtacha quvvat hisoblanib, uning bir davrdagi 
qiymati 
IU
iudt
T
Pdt
T
P
T
T





0
0
1
1
yoki 

cos
IU
P

(15) bo‘ladi
1
. 
Ko‘rinib turibdiki, o‘zgaruvchan tok zanjiridagi o‘rtacha quvvat faqat tok 
kuchi va kuchlanishga bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ular orasidagi fazalar farqi 
kosinusiga ham bog‘liq ekan. (15) tenglamadagi cos

quvvat koeffitsiyentini 
ifodalaydi. cos

doimo birdan kichik bo‘lganligi uchun o‘rtacha quvvat doimo 
tok kuchi bilan kuchlanish kattaliklarining ko‘paytmasidan kichik bo‘ladi. 

= 0 
da cos

= 1 bo‘lib, o‘rtacha quvvat eng katta qiymatga ega, ya’ni 
IU
P

ga 
teng. Agar 
2




bo‘lsa, cos

= 0 va o‘rtacha quvvat nolga teng bo‘ladi. 
Amalda fizik hodisalarni o‘rganishda aktiv qarshilik (
R
), induktivlik (
L
) va 
sig‘im (C) ishtirok etgan o‘zgaruvchan tok zanjirlari ko‘plab uchraydi. 
O‘zgaruvchan tok zanjiridagi qarshilik o‘zgarmas tok zanjiridagi qarshilik 
qiymatidan farq qiladi, ammo o‘zgaruvchan tok zanjiridagi induktivlik va 
sig‘imlarning reaktiv qarshiliklari
2
(chunki tok o‘tganda Joul-Lens issiqligi 
ajralmaydi), uning aktiv
 
(iste’molchi va o‘tkazgich) qarshiligidan juda kichik 
bo‘lganda bu zanjirning FIK o‘zgarmas tok zanjiri uchun o‘rinli bo‘lgan (7) 
formula yordamida hisoblanadi. Ishni bajarish quyidagi tartibda olib boriladi:
1)
R
0
 
etalon qarshilikning ma’lum qiymati uchun sxema bo‘yicha elektr 
zanjiri yig‘iladi. 
2)
zanjirning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng etalon 
qarshilikni o‘zgarmas (
R
0
= const
) saqlab, iste’molchi qarshilikni o‘zgartirish 
1
Orifjonov S. 
Elektromagnitizm. – Toshkent: Noshir, 2011. – B. 155-157. 

---