Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
117 
sultonlikdin foyda yо‘qdur, lekin manga ilm ila behbudlik kо‘bdur, dedi. Emdi 
maqsud ilm bо‘lsa, ilm olmoq lozimdur”
1
.
Navoiy ushbu о‘rinda ilmning afzalligini kо‘rsatish uchun eng ma’qul, eng 
ishonarli holatni aniq kо‘rsatib bera oladigan manzarani qо‘llagan. Aslida ongli 
inson ilmning buyukligini biladi, biroq ongsiz kishilar qatlamiga anglatish uchun 
boylikni tashqarida qoldirib, ilmni о‘zi bilan olib kirganini hammomdagi holat 
orqali dalillay olgan, chunki mantiqan о‘ylab kо‘rilganda, inson tug‘ilganda, 
hammomda va qabrda boshqalar bilan moddiy jihatdan bir xil bо‘ladi (Xuddi 
“Saddi Iskandariy”dagi ikkita bosh suyagini kо‘tarib kelgan gado singari). 
Tabdilchi ushbu о‘rinlarda Navoiyning ijodiy niyatini yaxshi tushungan, uni о‘z 
davri odamlariga moslab, yо‘naltirib talqin qila olgan. Bu bilan, о‘z navbatida, 
amaldorlarni ham ilmli, ma’rifat sohibi bо‘lishga chorlagan.
Noshir dostonlarni sodda, xalqona usulda yetkazib berish barobarida 
aholiga ta’sir kо‘rsata olish, tarbiyalash, о‘z zamonidagi boylar va amaldorlarni 
ogohlikka chaqirish, xalqqa yordam berish g‘oyalarini ilgari suradi, kо‘zlarini 
boylik ko‘r qilgan amaldorlarni ilm olish yо‘li bilan bu nuqsonlardan xalos 
bо‘lishga chorlaydi. Ushbu о‘rinda bayon muallifi ikki vazifani bajaradi: 
“Xamsa” dostonlari asosiy voqealarini tashkil etgan boblarni nasriy bayon qiladi 
va shu asnoda vaziyatdan foydalanib, о‘z ijodiy rejasini ham amalga oshiradi. 
Dostonlar mazmuniga daxl qilmasdan kitob tarkibiga doston g‘oyaviy 
mazmuniga hamohang yana bir qancha tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan 
hikoyatlarni singdirib yuboradi. 
 
Navoiy asarlarida farzand tarbiyasi tasvirlangan maxsus о‘rinlar anchagina, 
biroq “ta’lim yoshlikda, tarbiya esa umrbod davom etadi”, degan aqidaga 
muvofiq Navoiy asarlarida targ‘ib qilinuvchi axloqiy mezonlar faqat yoshlarni 
emas insonni umrining oxirigacha tarbiyalashga qaratilgan, chunki shoir 
kо‘rsatgan xislatlar aksariyat kattalar orasida ham kamyob fazilatlardir. Ular 
faqat о‘rta asr kishisiga taalluqli bо‘lmay, barcha davr kishilarini ma’nan 
tarbiyalashga xizmat qilib kelmoqda.
“Xamsa” dostonlarining aniq bir sujet asosida davom etuvchi voqea 
qahramonlari ham ta’lim va tarbiyaning uzviyligida kamolga yetadi, yaxshi 
tarbiya natijasida orttirgan shaxsiy fazilatlari bilan xalqning e’tirofiga, 
muhabbatiga sazovor bо‘ladi. Jumladan, Farhod tug‘ilgach otasi uning 
tarbiyasiga jiddiy kirishadi. Unga jahonda tengi yо‘q hakim ustozlik qiladi. 
1
Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси. 
ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. – Б. 74.

---