Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
116 
qiyoslasak, u kichikligida berilgan muttasil tarbiya orqali asl insonga aylanadi. 
Uning el sharafiga, ardog‘iga sazovor bо‘lgan namunali xulqi yuksalishiga 
imkon yaratadi. Misralardagi “El boshig‘a chiqqucha topti sharaf” jumlasini 
hayotga bog‘lab talqin qilsak, bugungi hayotning turli jabhalarida faoliyat 
yuritayotgan odamlar ham ishda har jihatdan о‘zini kо‘rsatib, kasbdoshlari va 
rahbarlar tomonidan e’tirof etilib, yuqori mansabga tavsiya etilishlarini ham shu 
ma’noda tushunishimiz mumkin. Bu kabi inson tarbiyasiga oid misralar har besh 
dostonda ham juda kо‘plab berilgan. Navoiyshunos olim I. Haqqulovning 
quyidagi fikrlari shoir maqsadini yanada yaxshiroq tushunishimizga yordam 
beradi: “Sharq she’riyati, bir jihatdan, ogohlantiruvchi she’riyat; u insonni о‘z 
xulqing va aqliy imkoniyatlaringdan, demakki kо‘p narsadan qoniqma. 
Ma’naviy, ruhiy balog‘atga tinimsiz intil, biroq kamolotga yetdim, deb qotib 
qolma, deya ogohlantiradi. Bu she’riyat – komil inson taqdiriga javobgar 
she’riyat”
1
, – deydi. Demak, Navoiy ham tarbiya bilan bog‘liq har qanday 
holatga befarq qaray olmagan, minglab kishilar taqdiri ustida qayg‘urib, 
umummilliy, umuminsoniy manfaatlar nuqtayi nazaridan kelib chiqib о‘z 
fikrlarini ayta olgan.
Navoiy ijodidan barcha davr kishilari bahramand bо‘lib kelgan, biroq XIX 
asr oxiri XX asr boshlariga kelib shoir asarlarini tushunib yetishda bir muncha 
qiyinchiliklar yuzaga kela boshladi. Davrlar о‘tishi bilan tilda yuz bergan lisoniy 
о‘zgarishlar, Navoiy asarlaridagi fors-tojik, arabcha sо‘zlarning kо‘p 
qо‘llanilishi va ularni tushunishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar natijasida 
dostonning nasriy bayonlari yuzaga keldi. Ilk bor “Xamsa”ning 1908-yil nashr 
qilingan “Nasri Xamsayi benazir” nomli nasriy bayoni ham о‘z davri 
kitobxonlarining didi, saviyasiga mо‘ljallab yaratildi. Unda Navoiyning axloqiy-
falsafiy qarashlari ifodasi bо‘lgan “Hayrat ul-abror” dostoni nasriy bayon 
qilinmagan, biroq noshir “Hayrat ul-abror”dagi ayrim hikoyatlar nasriy bayonini 
kitob tarkibiga kiritadi. Hikoyatlar sirasida ilmning har qanday boylikdan 
ustunligini kо‘rsatuvchi Imom Faxr ar-Roziy bilan Sulton Muhammad 
Xorazmshohning hammomdagi suhbati sodda, xalqona uslubda nasriy bayon 
qilingan. Jumladan, Imom Faxr ar-Roziyning sо‘zlari quyidagicha talqin qilinadi:
“Cheroki anda gado, shoh barobardur. Barcha bir xil bо‘lur, sandek shon-
shavkatliklar har nimarsasi tashqarida qolibdur, faqat о‘zidur, ammo ilm va 
ilmlik kishi mandek har ne borini о‘zi birla hamroh qilib olib borur. Sanga 
1
Ҳаққулов И.
Барчадин шарафлиси – комил инсон // Занжирбанд шер қошида. – Тошкент: 
Юлдузча, 1989. – Б. 208. 

---