Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
108 
Ta’lim metodikasining psixologiya fani bilan aloqasi haqida turli fikrlar 
bildiriladi. Ma’lumki, metodika ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik 
qonuniyatlaridan foydalanib amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Bu aloqani 
amalga oshirishda psixolingvistika va pedagogik psixologiyaning o‘rni 
ahamiyatlidir.
Shu o‘rinda neyrolingvistik dasturlash e’tiborga molik. Ushbu nazariya 
matnni o‘qish paytida o‘quvchilarning idrok kanallariga ta’siri imkoniyatlari 
jihatidan qiziqarli. O‘qitish amaliyoti shuni ishonchli tarzda tasdiqlaydiki, 
o‘quvchilar hamma matnlarni birdek o‘qimaydi (idrok etmaydi)lar. Til nuqtayi 
nazaridan murakkab hisoblangan matnlarni qiynalib o‘qiydilar, shu sababli ular 
o‘quvchida qiziqish uyg‘otmaydi. Bir tomondan, buni o‘quvchilarning bilishga 
qiziqishlari bilan izohlash mumkin, boshqa tomondan, bu matnning o‘quvchilar 
idrok kanallariga kuchsiz ta’siri bilan izohlanadi.
Bu konsepsiyaning psixofiziologik, lingvistik va shaxsiy jihatlarini ko‘rib 
chiqish maqsadga muvofiq.
Psixofiziologik jihat har bir insonda o‘zining axborotni idrok etish va uni 
saqlash asosiy kanali mavjudligini, ya’ni individda o‘z “reprezentatsiya tizimi” 
mavjudligidan darak beradi. Reprezentatsiya tajribamiz qanday tashkil topgani 
va dunyoni obrazlarda (vizual tizim), tovushlarda (audial tizim), hislarda 
(kinestetika), shuningdek, intellekt (ratsional va digital tizimlar) vositasida 
qanday tavsiflashimizni belgilaydi. Neyrolingvistik dasturlashtirish nazariyasi 
bo‘yicha kishilarni dunyoni idrok etish kanali ustuvorligiga ko‘ra (vizuallar, 
audiallar va hokazo) guruhlash mumkin. 
Lingvistik jihatga to‘xtaladigan bo‘lsak, yetakchi kanal, inson eng ko‘p 
qo‘llaydigan leksikaga ko‘ra belgilanadi. Ko‘rish kanali ko‘rmoq, qaramoq, 
kuzatmoq, tuyulmoq va boshqa so‘zlar bilan, demak, nuqtayi nazarga ega 
bo‘lmoq, muammoni qarab chiqmoq, muammoga … qaraylik, qarab ko‘rish 
kerak … kabi birikma va jumlalar bilan izohlanadi.
Eshitish kanali ustuvor bo‘lgan kishi gapirmoq, chaqirmoq, ovoz, ohang 
kabi so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi. Birikma va jumlalar bo‘yicha esa odatda, bular – 
aqlga quloq tutaylik, hamma yoqqa jar solmoq, eshitib ko‘rish kerak 
singarilardan iborat bo‘ladi. 
Kishida hissiy kanal ustuvor bo‘lsa, u nafas olmoq, silab qo‘ymoq, 
sezmoq, tuymoq, his etmoq kabi so‘zlar va muammoning dolzarbligini his 
qilmoq, yurakka yaqin olmoq kabi birikma va iboralardan ko‘p foydalanadi. 

---